Rıfat Ilgaz

RIFAT ILGAZ
(7 Mayıs 1911, Cide / Kastamonu – 7 Temmuz 1993, İstanbul)


Rıfat Ilgaz 1940 kuşağının önde gelen toplumcu-gerçekçi şairlerinden birisidir. Tam adı Mehmet Rıfat Ilgaz. İlk şiirlerinde Mehmet Rifat, mizah yazılarında Stepne ve Remzi Işık imzalarını kullandı. Düyun-ı Umumiye memuru Hüseyin Vehbi Bey ile Fatma Hanım’ın oğlu; baba tarafından Sivastopol, anne tarafından Bartınlıdır. Denizci bir aileden gelen babasının ticari gemilerde “kâr uşaklığı”, “gemi kâtipliği” gibi görevlerden sonra Düyun-ı Umumiye’de memur olması nedeniyle aile Cide’ye yerleşmiştir. Dönemin altı yıllık ilkokulunun ilk beş yılını Cide’de, son yılını Terme’de, ortaokulu Kastamonu’da okudu (1924). Ailesinin geçim zorlukları nedeniyle lise öğrenimini yarıda bırakarak yazıldığı Kastamonu Muallim Mektebi’nden 1930’da mezun oldu ve öğretmenliğe başladı. Bolu, Gerede, Akçakoca ve Gümüşova’da sürdürdüğü öğretmenlik görevinden sonra Ankara Gazi Eğitim Enstitüsü Edebiyat Bölümü’nü bitirdi (1938). Adapazarı’nda Türkçe öğretmeni olarak göreve başladı. Ancak enstitünün son yıllarında yakalandığı verem hastalığı ilerleyince bir süre İstanbul Süreyya Paşa Sanatoryumu’nda yattı; daha sonra öğretmen olarak İstanbul’a atandı. İkinci Dünya Savaşı yıllarında önce Karagümrük Ortaokulu, daha sonra Nişantaşı Lisesi’nde Türkçe öğretmenliği görevini sürdürdü.
İlk edebiyat eğitimini babasının ve ağabeyinin okuduğu Sherlock Holmes’un dedektif romanları ve Kerem ile Aslı, Zeycan ile Asuman gibi halk öykülerinden alan Ilgaz şiir yazmaya ortaokul öğrencilik yıllarında başladı. İlk şiiri “Sevgilimin Mezarında” 27.07.1927'de, Kastamonu’da günlük Nazikter gazetesinde yayınlandı. Ayrıca; Açıkgöz (Kastamonu), Güzel İnebolu ve Güzel Tosya gazetelerinde şiirleri ve yazıları yayınlanmaya başladı.
Bu tarihten 1940’a kadar Çığır, Oluş, Ulus, Güneş, Yücel, Varlık, Uyanış, Hamle ve Yeni İnsanlık dergile­rinde şiirleri çıktı ve aynı yıl Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü'ne girdi. Eski şiirin ölçü ve uyak kalıplarını başarıyla kullandığı bu şiirlerinde ağırlıklı olarak romantik bir bireyin gündelik sorunlarını işledi ve daha sonra temsilcileri arasında yer alacağı toplumcu gerçekçi anlayış çizgisine uzak şiirler yazdı. Bu dönem şiirlerinde Faruk Nafiz Çamlıbel, Ahmet Kutsi Tecer ve Halit Fahri Ozansoy etkisinde kaldığı görüldü. Hasan Tanrıkut, Sabahat­tin Kudret Aksal, Salâh Birsel ile tanıştı. Ömer Faruk Toprak ile 9 Eylül 1942'de Yürüyüş dergisi'ni çıkardılar. Bu dergide Orhan Kemal, Sait Faik Abasıyanık, Cahit Irgat, A.Kadir, Na­zım Hikmet (İbrahim Sabri) ile birlikte çalıştılar.
Kendi şiir çizgisini temsil eden ilk kitabı "Yarenlik"i 1943’te yayınladı. Şi­irleri olağanüstü bir ilgi gördü. Yarenlik’te yer alan şiirlerinde ağırlıklı olarak işbaşında sakatlanmış işçiler, geçim sıkıntısı çeken memurlar, emekliler, kapıcılar, mahalle sakinleri, sanatoryum köşesinde ölen yoksullar ve kimsesizler, tatlı hayallerle avunan küçük insanlara yer verse de, sınıf çatışmasının ilk yansımalarını alttan alta sezdirmeye çalıştı. Halk şiiri geleneğini sürdürür nitelikte şiirlerin yer aldığı bu kitapta mizah ögesi toplumsal bir içerik kazanarak yergiye dönüşmüştür. Ocak 1944'de "Sınıf" adlı şiir kitabı çıktı. Sıkıyönetim kararı ile toplatıldı. Ve bir süre tutuklandı. Pertev Naili Boratav "Sınıf" için; "Yeni Türk şiirine inanmayanlara, Rıfat Ilgaz'ın kitabını okuyup anlamalarını dilemekten başka yapılacak birşey yoktur" diye yazdı. Sınıf’ta bir öğretmenin ağzından yoksul öğrencilerin okul ve okul dışındaki hayatını konu alan şiirlere yer verirken; işçisi memuruyla dar gelirlileri, dilenci ve beslemeleriyle toplumun ezilen sınıflarını konu edindi. 1945'te Gün dergisi çıktı. Ilgaz bu dergide sekre­terdi. Bu dergide ya­zıları yayınlandı. Aziz Nesin'in Cumartesi dergisine ortak oldu. Seçici kurulda çalıştı. 1946'da Esat Adil, Saba­hattin Ali ve Aziz Nesin ile birlikte Gerçek gazetesini çıkardılar. 1946 Ekim ayında Yığın dergisi'ni Esat Adil ve Adil Yağcı ile birlikte çıkardılar.
Öğretmenliğe yeniden döndükten sonra Boğazlayan - Yozgat'a tayini çıktı. 1946’da yeniden rahatsızlanarak İstanbul Validebağ Sanatoryumunda yattı. 1947’de öğretmenlik görevinden alındığı gibi sanatoryumdan da çıkarıldı ve bu tarihten sonra bir daha öğretmenlik yapmdı.
Şubat 1947'de Sabahattin Ali, Aziz Nesin ve Mim Uykusuz'un çıkardığı Marko Paşa kadrosuna girdi .Sık sık kapatılan bu derginin daha son­ra­ları sorumlu müdürlüğünü üstlendi. Malum Paşa, Merhum Paşa, Hür Marko Paşa gibi dergile­rin adı sık sık değişiyordu. Türk mizah geleneğinin en önemli dergileri arasında sayılan Markopaşa, Malumpaşa, Merhumpaşa, Hür Markopaşa, Adembaba, Dolmuş ve Taş dergilerinde kurucu, sahip, yazı işleri müdürü ve yazar olarak yer alan Ilgaz, Sabahattin Ali ve Aziz Nesin ile birlikte etkili bir muhalefet yürüttü. 1948’te yayımlanan Yaşadıkça ise Bakanlar Kurulu kararıyla (Sabahattin Ali’nin Sırça Köşk adlı kitabıyla birlikte) yayımlanır yayımlanmaz toplatıldı. 1950'li yıllarda Ilgaz, gazetecilik yapmaya başladı. Sa­kın­calı oldu­ğundan gazeteler ve dergiler imzalarına pek yer vermediler. 1952’de Adembaba dergisini çıkardı. 1952-1960 yılları arasında Tan Ga­zetesi'nde dizgicilik,düzeltmenlik yaptı, imzasız olarak fıkralar yazdı, röportaj yazarı olarak çalıştı. Turhan Selçuk ve İlhan Selçuk­'un çı­kardığı Dolmuş dergisi'ne "Stepne" takma adıyla yazılar yazdı. Hababam Sı­nıfı, Pija­malar(Bizim Koğuş), Don Kişot İstanbul’da bu dergide dizi olarak yayınlandı. Hababam Sınıfı'nı da isminin sakıncalı olması nedeniyle "Stepne"(Yedek Lastik) takma adıyla yazdı. Taş, Karikatür, Şaka gibi dönemin mizah dergilerinde yazdı. Ocak 1953'te “Devam” adlı şiir kitabını çıkardı ve bu kitap da toplatıldı. 1961 Anaya­sası yü­rürlüğe girdikten sonra kendi adıyla yazı ve şiir yayınlama özgürlüğüne kavuşan Rıfat Ilgaz Demokrat İzmir, Akbaba, Vatan, Yeni Gün, Yeni Ulus, May, Türk Solu gibi gazetelerde ve edebiyat dergilerinde mizah yazıları ve şiirleri yayımlandı. Sınıf Yayınları'nı kurdu ve kendi kitaplarını ya­yınlaya­bildi. 1970'te Basın Şeref Kartı'nı aldı.
Yeni Gazete, Yenigün, Yeni Ulus ile Cide ve Bartın gazetelerindeki köşe yazarlığından sonra 1974'te Yenigün gazetesinden emekli oldu. Doğum yeri olan Cide’ye yerleşti. 12 Eylül 1980 döneminde göz al­tına alındı. 70 yaşında gerekçesiz sorguya çekildi ve gözaltında kaldı. Tutukluluğu sona erince İstanbul’da oğlu Aydın Ilgaz ile birlikte ölümüne kadar yaşamaya başladı. Bu olaylar "Kırk Yıl Önce Kırk Yıl Sonra" adlı kitabında anlatılır.
Basılıp oynanmamış veya oynanıp yayınlan­mamış oyunları da olan Ilgaz’ın tiyatro türünde en ünlü eserleri Hababam Sınıfı (ilk oyna­nışı: 1966), Hababam Sınıfı Sınıfta Kaldı (ilk oynanışı: 1969) ve İbiş adlı oyunlarıdır.
Türk mizah edebiyatının klasikleri arasında anılan Hababam Sınıfı adlı romanın kazandığı başarı, Ilgaz’ı Hababam Sınıfı ekseninde gelişen bir dizi oyun yazmaya yöneltmiş ve bu oyunların Ulvi Uraz tarafından sahnelenmesi ve Ertem Eğilmez tarafından filme aktarılması, yazara ülke çapında ün kazandırmıştır. Özellikle sinema dilinde daha çok gülmece özelliğiyle öne çıkan Hababam Sınıfı filmleri Ilgaz’ın eleştirel ve yergici yaklaşımını göz ardı etmişse de, toplumsal eleştiri öğesinin altını çizmiştir. Ilgaz’ın Hababam Sınıfı dizisiyle yapmaya çalıştığı şey, gülmece öğesini öne çıkarmaktan çok, yoksul kesimden parasız yatılı öğrenciler ve düşük maaşlı idealist öğretmenler aracılığıyla sınıf çelişkilerini gözler önüne sermektir. Hababam Sınıfı 1975’te Ertem Eğilmez tarafından filme alındı; filmin çok tutulması üzerine “Hababam Sınıfı Sınıfta Kaldı” (Yönetmen: Ertem Eğilmez, 1975), “Hababam Taburu (Yönetmen: Hulki Saner, 1975), “Hababam Sınıfı Uyanıyor” (Yönetmen: Ertem Eğilmez, 1976) çekildi. Ayrıca “İbişo” adlı öyküsü 1980’de İ. Yüce, “Karartma Geceleri” 1990’da Yusuf Kurçenli tarafından filme alındı.
Yazı ve kitapları nedeniyle pek çok kez kovuşturmaya uğradı; yaklaşık beş buçuk yıl hapis yattı. İlk evliliğini 1931’de Nuriye Hanım’la yaptı; bu evliliğinden bir kızı, 1939’da evlendiği ikinci eşi Rikkat Hanım’dan bir oğlu ve bir kızı vardır. Rikkat Hanım’dan 1949’da ayrılarak önce Fikret Hanım’la (1954), evlenen Rıfat Ilgaz’ın 1974’te ayrıldığı son eşi öykücü Afet Ilgaz’dan bir kızı daha vardır.
Yıllarca bizden kendisini uzaklaştırmaya çalışan yönetimlerden sonra, demokrasi yolunda ül­kemizdeki gelişmeler Rıfat Ilgaz adını yeniden yücelttiyse de, Sivas Olaylarının acısına da­yanamayan duyarlılığı 7 Temmuz 1993 günü aramızdan ayrılmasına neden oldu. Mezarı Zincirlikuyu’dadır.
Ödülleri: “Yıldız Karayel” adlı romanıyla 1982 Madaralı Roman Ödülü’nü ve 1982 Orhan Kemal Roman Ödülü’nü; “Ocak Katırı Alagöz” adlı şiir kitabıyla 1987 Ömer Faruk Toprak Şiir Ödülü’nü kazandı. 1993 yılında Tüyap 12. İstanbul Kitap Fuarı Onur Yazarı seçildi.
Rıfat Ilgaz Ödülleri: 1984’ten bu yana oğlu Aydın Ilgaz’ın yönetimindeki Çınar Yayınları ve Cide Postası Gazetesi tarafından adına bir edebiyat ödülü kondu.
Yapıtları:
Şiir Kitapları:
Yarenlik (1943, A.b. Neşriyat, İst.)
Sınıf (1944, Devrim, İst.)
Yaşadıkça (1948, Çopuroğlu Matbaası, İst.)
Devam (1953, Güre, İst.)
Üsküdar’da Sabah Oldu (1954, İst.)
Soluk Soluğa (Önceki kitaplarından seçmelere eklemelerle; 1962, Tan Gazetesi ve Matbaası, İst.)
Karakılçık (1969, Öncü, İst.)
Uzak Değil (1971, May Yayınları, İst.)
Güvercinim Uyur mu? (1974, Doyuran Matbaası, İst.)
Kulağımız Kirişte (1983, Çınar Yayınları, İst.)
Bütün Şiirleri 1937-1983 (1983, Adam Yayınları, İst., 317 s.; Yarenlik, Sınıf, Yaşa­dıkça, Devam, Üsküdar’da Sabah Oldu, Soluk Soluğa, Karakılçık, Uzak Değil, Güverci­nim Uyur mu? Ve Kulağımız Kirişte adlı şiir kitaplarının toplu basımı)
Ocak Katırı Alagöz (Ömer Faruk Toprak Ödülü; 1987)
Seçme Şiirler (1998, Adam Yayınları, İst., 71s.)
Bütün Şiirleri (Çınar Yayınları, İst.)
Romanları:
Hababam Sınıfı (1957, Gar, İst.; 1975’de sinemaya uyarlandı.)
Pijamalılar (Bizim Koğuş) (1959, Gar, İst. )
Karadeniz’in Kıyıcığında (1969; 1965 yılında oyun olarak çıktı.)
Meşrutiyet Kıraathanesi (1974, Doyuran Matbaası, İst.)
Karartma Geceleri (1974, Doyuran Matbaası, İst.)
Sarı Yazma (1976, Altın Kitaplar Yayınevi, İst.)
Yıldız Karayel (1981, Yalçın Yayınları, İst.)
Apartıman Çocukları (1984, Çınar Yayınları., İst.)
Hoca Nasrettin ve Çömezleri (1984, Çınar Yayınları, İst.)
Öykü Kitapları:
Radarın Anahtarı (1957, Düşün, İst.)
Don Kişot İstanbul’da (1957)
Kesmeli Bunları (1962, Tan Gazetesi ve Matbaası, İst.)
Nerde O Eski Usturalar (1962, Tan Gazetesi ve Matbaası, İst.)
Saksağanın Kuyruğu (1962, Tan Gazetesi ve Matbaası, İst.)
Şevket Usta’nın Kedisi (1965, kitapçılık Servisi, İst.)
Geçmişe Mazi (1965, Fahir Onger Yayınları, İst.)
Garibin Horozu (1969, Öncü, İst.)
Altın Ekicisi (1972, Sınıf Yayınları, İst.)
Palavra (1972, Sınıf Yayınları, İst.)
Tuh Sana (1972, Sınıf Yayınları, İst.)
Çatal Matal Kaç Çatal (1972, Sınıf Yayınları, İst.)
Bunadı Bu Adam (1972, Sınıf Yayınları, İst.)
Keş (1972, Sınıf Yayınları, İst.)
Al Atını (1972, Sınıf Yayınları, İst.)
Hababam Sınıfı Baskında (1972, Sınıf Yayınları, İst.)
Hababam Sınıfı Uyanıyor (1972, Sınıf Yayınları, İst.)
Hababam Sınıfı Sınıfta Kaldı (1973, Sınıf Yayınları, İst.)
Rüşvetin Alamancası (1982, Yalçın Yayınları, İst.)
Çalış Osman Çiftlik Senin (1983, Çınar Yayınları, İst.)
Sosyal Kadınlar Partisi (1983, Çınar Yayınları, İst.)
Hababam Sınıfı İcraatın İçinde (1987)
Şeker Kutusu (1990, Çınar Yayınları, İst.)
Dördüncü Bölük (1992, Çınar Yayınları, İst.)
Satılmışlar / Rıfat Ilgaz’ın Rıfat Ilgaz’dan Seçtikleri (1996, AD Yayıncılık, En Çok Sa­tan Kitaplar Dizisi, İst., 159 s.)
Oyunları:
& Karadeniz’in Kıyıcığında (1965, Türkiye Basımevi, İst.; 1969’da roman olarak ta çıktı.)
Hababam Sınıfı (1967, Sınıf Yayınları, İst.)
Hababam Sınıfı Sınıfta Kaldı (1971, Sınıf Yayınları, İst.)
Anı Kitapları:
Yokuş Yukarı (1982, Adam Yayınları, İst.)
Kırk Yıl Önce Kırk Yıl Sonra (1986, Çınar Yayınları, İst.)
Fedailer Mangası / Kırk Kuşağı Anıları (Hazırlayan: Öner Yağcı; 1993, Çınar Yayınları, İst.)
Yazıları:
Nerde Kalmıştık (1984, Çınar Yayınları, İst.)
Cart Curt (1984, Çınar Yayınları, İst.)
Çocuk Kitapları:
Halime Kaptan (1972, Sınıf Yayınları, İst.)
Kumdan Betona (1976, Cem Yayınevi, İst.)
Cankurtaran Yılmaz Küçükçekmece Okyanusunda (1979, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ank.)
Öksüz Civciv (1979, Okul Sesi Yayınları, İst.)
Bacaksız Kamyon Sürücüsü (1980, Cem Yayınevi, İst.)
Bacaksız Sigara Kaçakçısı (1980, Cem Yayınevi, İst.)
Bacaksız Okulda (1980, Cem Yayınevi, İst.)
Bacaksız Tatil Köyünde (1980, Cem Yayınevi, İst.)
Bacaksız Paralı Atlet (1981, Cem Yayınevi, İst.)
Küçükçekmece Okyanusu (1983, Çınar Yayınları, İst.)
Hakkında Yazılan Kitaplar:
Rıfat Ilgaz / Asım Bezirci (1988)
Kaynaklar:
A Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü / Behçet Necatigil / Eklerle 19. basım: 2000, Varlık Yayın­ları, İst., s:197-198
A Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi Cilt I / 2001, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İst., s: 424-426