SÂBİT

 (?, Uziçe kasabası, Bosna - 1124/1712, İstanbul)

XVII-XVIII. yy. divan şairi. Asıl adı Alâeddin Ali olup “Sâbit” mahlasıdır. Doğum tarihi bilinmemekle birlikte hakkında araştırma yapan Rypka onun 1650 yılı civarında doğmuş olabileceğini söyler. İlk eğitimini Müftü Halil Efendi’den aldıktan sonra İstanbul’a gitti ve Kaptan-ı deryâ Seydizâde Mehmed Paşa’nın himayesine girdi. 1089/1678'de paşanın aracılığıyla mülâzım, aynı yıl La‘lîzâde ailesine damat oldu. Müderrisliğe başladıktan sonra Çorlu ve Burgaz kadılıklarında bulundu. 1098/1687'de Kırım Hanı Selim Giray’a bir kaside yazarak ondan görev istedi; ardından hana ithaf ettiği “Zafernâme” adlı manzumesi beğenilince sâniye rütbesiyle Kefe’ye kadı tayin edildi.

1103/1692'de Ebûsaidzâde Feyzullah Efendi’nin ikinci şeyhülislâmlığı döneminde Tekfurdağı (Tekirdağ) müftülüğüne getirildi ve Rüstem Paşa Medresesi’ne hâriç derecesiyle müderris oldu. Sekiz yıl kaldığı bu görevde iken "Edhem ü Hümâ" adlı mesnevisini yazmaya başladı, divanını tertip etti ve “Şehrî” mahlaslı bir de şair yetiştirdi. Mûsıle-i Sahn pâyesiyle 1112/1700'de Saraybosna mevleviyetine tayin edildi, iki yıl sonra görevden alındı. 1115/1703'te oğlu İbrâhim’i kaybetti. Râmi Mehmed Paşa’ya yazdığı, duygu ve şikâyetlerle yüklü dokuz kıtalık ünlü terciibendi bu üzüntülü dönemin ürünüdür. 1117/1705'de Konya mevleviyetine gönderildi, kısa bir süre sonra bu görevden ayrılıp İstanbul’a döndü. Zilkade 1119/Şubat 1708'de Diyarbekir mevleviyetine tayin edildi. Bu görevde iki yıl kalıp İstanbul’a döndü. Ölümüne kadar başka görev almadı. 3 Şâban 1124/5 Eylül 1712'de vefat etti. Mezarı Topkapı Maltepe Kabristanı’nda Mes̱nevî şârihi Sarı Abdullah Efendi’nin ayak ucundadır.

"XVIII. yüzyıl başlarında adından sıkça söz edilen Sâbit’in şiirlerinde yerli ve yeni olma özelliğinin birlikte yürüdüğü, divan şiirinin geleneksel ve duygusal idealizminin kırıldığı, realizm, müstehcenlik ve mizah gibi unsurlara yer verildiği görülmektedir. Sâbit halk ağzındaki kelimeleri atasözleri ve deyimlerle harmanlayarak şahsî bir üslûp oluşturmuştur. ... Şiirlerinde söz oyunlarıyla birlikte alay ve maddî hazlar önemli bir yer tutar. Konu ve biçim yönünden gelenekleri zorlaması, divan şiirinin alışılagelen konuları arasına günlük hayatı ve olayları katması bir tür yenilik olarak değerlendirilebilir." (Turgut Karacan)

"Nâdirî’ye nazîre olan “Mi‘râciyye”si son derece samimi ve şairane olup (kaside) türün(ün) önemli bir örneğidir. Didaktik ve realist karakterdeki “Ramazâniyye”si bu aydaki sosyal hayatın anlatıldığı coşkulu bir manzume olarak dikkat çeker. ... Vehbî, Nedîm, Sünbülzâde Vehbi, Enderunlu Fâzıl, Sürûrî gibi şairleri etkileyen Sâbit’in birçok şiirine Keçecizâde İzzet Molla tarafından nazîre yazılmıştır. Bayramiyye tarikatına olan ilgisi La‘lîzâde ailesinden, Mevlevîlik’le ilgisi de Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’ye duyduğu sevgiden kaynaklanan şair bunun dışında tasavvufa pek itibar etmemiş görünmektedir." (Turgut Karacan)

Sâbit’in bir divanı ile yarım kalmış bir mesnevisi yanında bazı küçük hacimli mesnevileri vardır. Bütün eserlerinin kendi el yazısıyla olan nüshaları Azerbaycan İlimler Akademisi’nde bulunmaktadır 

Yapıtları: *Divan: Klasik divan tertibinde olup bir mi‘raciyye, iki na‘t, otuz dokuz kaside, altı gazel-i müzeyyel, üç tahmîs, kırk dört tarih, 355 gazel, iki terciibend, kırk beş kıta, yirmi dört rubâî, 182 müfred ve beş lugazdan meydana gelmektedir. Çeşitli kütüphanelerde yaklaşık 60 nüshası bulunan divanın otuz sekiz nüshası İstanbul kütüphanelerindedir. Sekiz nüsha üzerinden karşılaştırmalı yayını Turgut Karacan tarafından yapıldı (Sivas: 1991). *Zafernâme: II. Süleyman zamanında Avusturya seferine çağrılan Kırım Hanı Selim Giray adına yazılmıştır. 426 beyitlik mesnevi Ebüzziyâ Mehmed Tevfik (İst.: 1299, 1311), ayrıca Turgut Karacan tarafından incelemeyle birlikte (Sivas: 1991) yayımlandı. *Edhem ü Hümâ: Yarım kalmış olan bu mesnevide Belh şehrinde sakalık yapan Edhem adındaki gencin hükümdarın kızı Hümâ’ya olan aşkı anlatılır. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde Sâbit külliyatı içinde en geniş nüshası yer alır. *Derenâme (Hâce Fesâd, Söz Ebesi): Müstehcen bir ilişkiyi konu alan 169 beyitlik mesnevidir. Mesnevi Turgut Karacan bir broşür halinde yayımlandı (Sivas: 1990). *Berbernâme: Doksan sekiz beyitlik bu müstehcen mesnevide Ali adında bir berber çırağının aldatılarak bir eğlenceye alet edilmesi anlatılır. Turgut Karacan tarafından yayımlandı (Çevren, XVII/76 [Mart-Nisan], Priştine 1990). *Amrü-Leys" adlı kırk üç beyitlik manzumesi (Sivas, 1990). Bazı kaynaklarda Sâbit’in bir hadîs-i erbaîn tercümesi ve şerhi yazıp 1120/1708'de III. Ahmed’e sunduğu da belirtilmektedir.

Hakkında Yazılan Tezler: Devrim Kalaycı Sevinç, "18. Yüzyıl Şairlerinden Sünbülzade Vehbi (Lutfiyye), Bosnalı Sabit, Enderunlu Vasıf ve Nedim'in Divan ve Mesnevilerindeki Atasözleri ve Deyimler", YLT, Dan. Prof. Dr. Süreyya A. Beyzadeoğlu, Trakya Üni. SBE Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Edirne: 2007, 180 s.; Lejla Oener, "Bosnalı Aleaddin Sâbit Divânı'nın Tahlili", Doktora Tezi, Dan. Prof. Dr. Bayram Ali Kaya, Sakarya Üni. SBE, Sakarya: 2019, 555 s.; Gamze Aydın, "Bosnalı Sâbit Dîvânı'nın Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü", Doktora Tezi, Dan. Prof. Dr. İsmail Hakkı Aksoyak, Gzi Üni. SBE Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ank.: 2019, 2102 s.

Yapıtları: *Derenâme ya da Hâce Fesâd ve Söz Ebesi, haz. Turgut Karacan; Cumhuriyet Üni. Sivas: 1990 *Edhem ü Hüma, haz. Turgut Karacan; ; Cumhuriyet Üni., Sivas: 1990 *Amrü'l-leys,  haz. Turgut Karacan; ; Cumhuriyet Üni., Sivas: 1990 *Bosnalı Alaeddin Sâbit Divanı, haz. Turgut Karacan; Cumhuriyet Üni., Sivas: 1991 *Zafername, haz. Turgut Karacan; ; Cumhuriyet Üni., Sivas: 1991 .

Kaynaklar: Ferid Kam, "Bazı Şairlerimiz Hakkında Tahlilî İntikadî Mütâlaât: Sâbit I". Peyâm-ı Sabâh,  Nu: 1119, 5 Ocak 1922, 1-2; Ferid Kam, "Bazı Şairlerimiz Hakkında Tahlilî İntikadî Mütâlaât: Sâbit II", Peyâm-ı Sabâh,  Nu: 1126, 22 Ocak 1922, 1-2; Ferid Kam, "Bazı Şairlerimiz Hakkında Tahlilî İntikadî Mütâlaât: Sâbit III", Peyâm-ı Sabâh,  Nu: 1138, 29 Ocak 1922, 1-2; Ferid Kam,  "Bazı Şairlerimiz Hakkında Tahlilî İntikadî Mütâlaât: Sâbit IV". Peyâm-ı Sabâh,  1140, 5 Şubat 1922, 1-2; Ferid Kam, "Bazı Şairlerimiz Hakkında Tahlilî İntikadî Mütâlaât: Sâbit V". Peyâm-ı Sabâh,  Nu: 1146, 11 Şubat 1922, 1-2; Abdülbaki Gölpınarlı, Divan Şiiri: XVII. Yüzyıl, Varlık, İst.: 1954; Sâbit, Derenâme (ya da) Hâce Fesâd ve Söz Ebesi (haz. Turgut Karacan), Sivas: 1990, hazırlayanın girişi; Sâbit, Divan (haz. Turgut Karacan), Sivas: 1991, hazırlayanın girişi; Sâbit, Zafername (haz. Turgut Karacan), Sivas: 1991, hazırlayanın girişi; Sâbit, Edhem ü Hüma (haz. Turgut Karacan), Sivas: 1991, hazırlayanın girişi; M. Ferid Kam, “Bazı Şairlerimiz Hakkında Tahlîlî İntikādî Mütâlaat”, Peyâm-ı Sabah, S. 1119, 1126, 1133, 1140, 1146, İst.: 1922; Ömer Faruk Akün, “Sabit”, İA, X, 10-14; Turgut Karacan, "Sâbit", TDVİA, c. 35, İst.: 2008, 349-350; Yunus Kaplan, “Sâbit’in Şiirlerinde Atasözleri, Deyimler ve Halk Söyleyişleri”, Turkısh Studies, S. 4/4, Yaz 2009, 599-635; Yunus Kaplan, “Sâbit Divanı’nda Mahallîleşme ve 17. Yüzyıl Sosyal Hayat Unsurları”, Turkısh Studies, S. 4/5, Yaz 2009, 209-248; Ali Emre Özyıldırım, "Sâbit'in Türk Edebiyatı Yeri Üzerine Bazı Sorular", Türkbilig, S. 2012/23, 1-10; Mehmet Avçin, "Bosnalı Sâbit'in Edhem ü Hümâ Mesnevisinde Sosyal Hayata Dair Unsurlar", Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 8, S. 41, Aralık 2015, 90-102.