VEDAT TÜRKALİ

(13 Mayıs 1919, Samsun – 29 Ağustos 2016, Yalova)

       Asıl  adı Abdülkadir Demirkan, sonra Abdülkadir Pirhasan. Asker olduğu için ilk şiir ve yazılarında Hasan Denizli  takma adını kullandı. 1960 yılından sonra Vedat Türkali adını kullandı. Melek Hanım ile müstahdem Osman Demirkan’ın oğlu. Liseyi Samsun Lisesi’nde okuduktan sonra askeri öğrenci olarak 1942 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nü bitirdi. Aynı yıl eşi Merih Pirhasan’la evlendi.

       Akşehir, Maltepe ve Kuleli Askeri liselerinde edebiyat öğretmenliği yaptı. 1951 yılında siyasal eylemlerde bulunmakla suçlanarak tutuklandı. Askeri mahkeme tarafından dokuz yıl hapis cezasına çarptırıldı. Yedi yıl sonra koşullu olarak serbest bırakıldı. Rıfat Ilgaz ile Gar Yayınları’nı kurdu.

       Vedat Türkali 1944-1950 yılları arasındaki ağır baskı döneminde devrimci sanat çevrelerinde ilk kez el altında dolaştırılan gizli şiirleriyle (özellikle “İstanbul” şiiri ile) tanındı. Şiir uğraşlarını gizlilik döneminden sonra düştüğü hapishane süresince de sürdürdü.

       1938 yılından sonra Abdülkadir Demirkan adıyla şiirler, Hasan Denizli  adıyla yazılar (Barış, 1950) yayımladı.

       1958 yılında cezaevinden çıktıktan sonra sinema alanında çalıştı. 1960 yılında “Dolandırıcılar Şahı” (Yönetmen: Atıf Yolmaz) ile senaristliğe başladı. 40’ın üzerinde senaryo yazdı ve üç filmin yönetmenliğini yaptı. Senaryolarını Vedat Türkali takma adıyla yazıyordu. Film alanındaki emekleri günümüz Türkiye Sineması’nda seçkin bir yer tutar. Geniş izleyici yığınlarını da saran bu çalışmalarının genç Türkiye Sineması’nın oluşum ve gelişiminde etkin bir yeri olduğu bilinen bir gerçektir.

       Yazdığı dört tiyatro oyunu, ulusal gelenek ve değerlere dayanan oyunlar olarak (ikisi türkülerle işlenmiş epik yapıda) özgün öncü nitelikler taşır. “141. Basamak” 1970 yılında Ankara’da sergilendi. “Bu Ölü Kalkacak” 1976 yılında İstanbul Belediye Şehir Tiyatrosu’nda sergilenirken yasaklandı. “Dallar Yeşil Olmalı” 1985 yılında yayınlandı. Yazdığı son tiyatro oyunu olan “Şeytanın Kaşık Oyunları” (2000) deprem konusunu işlemektedir.

       Vedat Türkali, 1980 yılındaki askeri darbeden sonra Türkiye Yazarlar Sendikası, Aydınlar Dilekçesi ve Barış Derneği davalarından yargılandı.

       Türkiye Yazarlar Sendikası, Tiyatro Yazarları Derneği ve Barış Derneği yöneticilik ve üyeliklerinde bulundu.

              İlk romanı “Bir Gün Tek Başına” 1974 yılında yayınlandı. Bu roman sanatsal ve yazınsal görüşlerinden ödün vermeden sinematografik özelliklerin romana aktarıldığı üstün başarılı bir yapıt olarak heyecanla karşılandı. Türkali, Bir Gün Tek Başına’da 27 Mayıs Askeri Darbesi öncesindeki Türkiye aydınlarının bunalımlı çıkmazını sergiler.

       İkinci romanı “Mavi Karanlık” ağır koşullarda aydınlar arası hesaplaşmaya dayanan acı umutsuz bir sevi romanı olarak 1983 yılında yayınlandı. Üçüncü romanı “Yeşilçam Dedikleri Türkiye”, Türk romanında bir dönüm noktasıdır denilebilir. Bu yapıtında da Türkali, bir tarih parçasının karmaşasındaki Türkiye’nin çelişkilerle yüklü acı tatlı serüvenini bölüşen tanıklarıyla yüzyüze getiriyor okuyanları.

       “Bu Gemi Nereye” (1985) adlı düz yazıları, söyleşileri, soruşturmalarından oluşan kitabı, Türk Sineması üzerine araştırma yapacaklar için kaynakça niteliğindedir.

       Önsözlerinde Türkiye Sineması’nın yapısı ile ilgili önemli açıklamaları içeren iki senaryo kitabı var: 1. “Üç Film Birden”-1979 (Bedrana, Kara Çarşaflı Gelin, Analık Davası) 2. “Eski Filmler”- 1984 (Otobüs Yolcuları, Karanlıkta Uyananlar, Güneşli Bataklık, Umutsuz Şafaklar)

       1990 yılında “Tek Kişilik Ölüm” romanı yayınlanır. Gerçek kişilere ve gerçek olaylara dayalı bir dönem romanıdır. Daha sonraki on yıl boyunca Türkiye Komünist Partisi’nin tarihi niteliğindeki, İkinci Dünya Savaşı döneminin siyasal yapısının sergilendiği “Güven” adlı iki ciltlik romanını yazar. Bu romanı rahat yazmak için 10 yıl Londra’da kalır.

       Bunların dışında düz yazıları, söyleşileri, savunmaları “Tüm Yazıları Konuşmaları” (2001) adlı bir kitapta toplanmıştır.

       “Komünist” (2001) adlı bir anı kitabı vardır. Bu kitap çocukluğundan, tutuklanma sürecine kadar geçen yaşamından kesitler içerir.

       2004 yılında yayımlanan “Kayıp Romanlar” adlı romanı ise 90'lı yıllar Türkiye'sini, siyasi sürgünden ülkesine dönen emekli bir doktorun gözünden anlatır. Kayıp Romanlar ayrıksı bir aşk romanıdır da aslında. Bir İstanbul romanıdır ancak romanın akışı İstanbul'dan Diyarbakır'a, oradan da İsviçre'ye kadar uzanır.

       “Yalancı Tanıklar Kahvesi” (2009), 12 Eylül'e giden süreçte geçer. Kökleri o yıllara dayanan ve ağırlığını günümüzde çokça hissettiren toplumsal ve siyasal gelişmeler, çatışmalar, toplumsal güç olarak din ve sendikalaşmalar gibi konuların ve olayların sağlam bir fon oluşturduğu roman, 12 Eylül darbesine doğru giderken, kahramanlarının hayatları üzerinden farklı bir bakış açısı getiriyor.

       2014 yılında Ayrıntı Yayınları'ndan çıkan “Bitti Bitti Bitmedi” adlı romanında ise Türkiye'nin netameli mevzularından olan Ermeni meselesini mercek altına almıştır.

       Vedat Türkali Filmografisi:

       Üsküdar İskelesi /(Yapım Yılı: 1960; Yönetmen: Suphi Kaner, Senaryo: Vedat Türkali, (Tez Film))

       Kardeşler/(Yapım Yılı: 1960; Yönetmen: Ertem Göreç, Senaryo: Vedat Türkali)

       Otobüs Yolcuları /(Yapım Yılı: 1961; Yönetmen: Ertem Göreç, Senaryo: Vedat Türkali, (Be-Ya Film))

       Kızıl Vazo /(Yapım Yılı: 1961, Yönetmen: Atıf Yılmaz, Senaryo: Vedat Türkali, (Güven Film))

       Dolandırıcılar Şahı /(Yapım Yılı: 1961, Yönetmen: Atıf Yılmaz, Senaryo: Vedat Türkali, (Yerli Film))

       Allah Cezanı Versin Osman Bey /(Yapım Yılı: 1961, Yönetmen: Atıf Yılmaz, Senaryo: Vedat Türkali, (Yerli Film))

Tatlı Bela / (Yapım Yılı: 1962, Yönetmen: Atıf Yılmaz, Senaryo: Vedat Türkali)

       Bir Gecelik Gelin / (Yapım Yılı: 1962, Yönetmen: Atıf Yılmaz, Senaryo: Vedat Türkali, (Be-Ya Film))

       Belalı Torun / (Yapım Yılı: 1962, Yönetmen: Memduh Ün, Senaryo: Vedat Türkali, (Uğur Film))

       Ümitler Kırılınca /(Yapım Yılı: 1962, Yönetmen: Orhan M. Arıburnu, Senaryo: Vedat Türkali, (Kazankaya Film))

       Üç Tekerlekli Bisiklet /(Yapım Yılı: 1962, Yönetmen: Ömer Lütfü Akad ve Memduh Ün, Senaryo: Hüsamettin Gönenli (Vedat Türkali), (Be-Ya Film))

       Şehirdeki Yabancı / (Yapım Yılı: 1963, Yönetmen: Halit Refiğ, Senaryo: Vedat Türkali, (Be-Ya Film))

       Yavaş Gel Güzelim / (Yapım Yılı: 1963, Yönetmen: Memduh Ün, Senaryo: Vedat Türkali)

       Erkek Ali / (Yapım Yılı: 1963, Yönetmen: Atıf Yılmaz, Senaryo: Vedat Türkali, (Uğur Film))

       Kızgın Delikanlı / (Yapım Yılı: 1964, Yönetmen: Ertem Göreç, Senaryo: Vedat Türkali, (Göksel Film))

       Karanlıkta Uyananlar /(Yapım Yılı: 1964, Yönetmen: Ertem Göreç, Senaryo: Vedat Türkali, (Filmo Ltd.))

       Duvarların Ötesi /(Yapım Yılı: 1964, Yönetmen: Orhan Elmas, Senaryo: Turgut Özakman-Vedat Türkali, (Anıt Film))

       Sokakta Kan Vardı /(Yapım Yılı: 1965, Yönetmen: Vedat Türkali, Senaryo: Vedat Türkali, (Sibel Film))

       Korkusuz Âşıklar /(Yapım Yılı: 1972, Yönetmen: Vedat Türkali, Senaryo: Vedat Türkali, (Duru Film))

       Kopuk /(Yapım Yılı: 1972, Yönetmen: Vedat Türkali, Senaryo: Vedat Türkali, (Duru Film))

       Bedrana / (Yapım Yılı: 1974, Yönetmen: Süreyya Duru, Senaryo: Vedat Türkali-İhsan Yüce, (Murat Film))

       Kara Çarşaflı Gelin /(Yapım Yılı: 1975, Yönetmen: Süreyya Duru, Senaryo: Vedat Türkali, (Murat Film))

       Güneşli Bataklık /(Yapım Yılı: 1977, Yönetmen: Süreyya Duru, Senaryo: Vedat Türkali (Murat Film))

       Fatmagül’ün Suçu Ne? /(Yapım Yılı: 1986,  Yönetmen: Süreyya Duru, Senaryo: Vedat Türkali (Murat Film))

       Ödülleri: 1965 yılında “Karanlıkta Uyananlar” filmiyle ve 1977 yılında “Kara Çarşaflı Gelin” filmiyle Antalya Altın Portakal Film Festivali’nde En İyi Senaryo Ödülü’nü kazandı. “Dallar Yeşil Olmalı” oyunu ile 1970 TRT Sanat Ödülleri Yarışması Başarı Ödülü’nü, “Bir Gün Tek Başına” adlı romanı ile 1974 Milliyet Roman Ödülü ve 1976 Orhan Kemal Roman Ödülü; Çekoslovakya’da Carlovy Vary Film Festivali’nde Bedrana filmiyle, 1982 Carlovy Vary Film Şenliği’nde Cidalc, “Güneşli Bataklık” ile 1982 İşçi Sendikaları Özel Ödülü’nü aldı. 1 Mayıs 2004 - 1 Mayıs 2005 arasındaki bir yıllık süreç, aydınların, sanatçıların, kültür sanat kurumlarının ve insan hakları savunucularının katılımı ile "Vedat Türkali Yılı" ilan edilmiştir. Çok çeşitli etkinliklerle geçen bu bir yıl, ilk kez yaşayan bir aydına armağan edilmiştir. 2009 yılında Antalya Film Festivali'nde "Yaşam Boyu Onur Ödülü"ne layık görüldü.

Yapıtları:

Şiir Kitapları:

& Eski Şiirler Yeni Türküler (1979, Cem Yayınevi, İst.)

& Bekle Bizi İstanbul – Bütün Şiirleri (2016, Ayrıntı Yayınları, İst., 172 s.)

 Romanları: 

& Bir Gün Tek Başına (1974, Milliyet Yayınları, İst.)

& Mavi Karanlık (1983, Adam Yayınları, İst.)

& Yeşilçam Dedikleri Türkiye (1986, Cem Yayınevi, İst.)

& Tek Kişilik Ölüm (1990, Cem Yayınevi, İst.)

& Güven I (1999, Gendaş Kültür Yayınları, İst.)

& Güven II (1999, Gendaş Kültür Yayınları, İst.)

& Kayıp Romanlar (2004)

& Yalancı Tanıklar Kahvesi (2009, Turkuaz Kitap, , İst.)

& Bitti Bitti Bitmedi (2014, Ayrıntı Yayınları, İst., 92 s.)

& Fatmagül'ün Suçu Ne? (Senaryo'dan Hikâyeleştiren: Sebahat Altıparmakoğlu; 2016, Ayrıntı Yayınları, İst., 112 s.)

Oyunları:

& 141. Basamak (1971, Cem Yayınevi, İst.)

& Bu Ölü Kalkacak (1976, Cem Yayınevi, İst.)

& Dallar Yeşil Olmalı (1985, Cem Yayınevi, İst.)

       Yazılar, Konuşmalar:

& Bu Gemi Nereye? (Yazılar; 1985, Cem Yayınevi, İst.)

& Savunmalar (Yazılar; 1989, Cem Yayınevi, İst.)

& Yanıtlar (Yazılar; 1992, Cem Yayınevi, İst.)

& Özgürlük İçin Kürt Yazıları (Yazılar; 1996)

& Ölmedikçe (Yazılar; 1999)

& Tüm Yazıları Konuşmaları (2001)

& Özgürlük İçin Kürt Yazıları 2 (2014, Ayrıntı Yayınları, İst., 352 s.)

& Tüm Yazıları Konuşmaları 2 (2014, Ayrıntı Yayınları, İst., 160 s.)

       Anı Kitapları:   

& Komünist (2001)

       Senaryoları:   

& Üç Film Birden (“Kara Çarşaflı Gelin”, “Güneşli Bataklık”, “Analık Davası”; 1979, Cem Yayınevi, İst.)

& Eski Filmler (“Otobüs Yolcuları”, “Karanlıkta Uyananlar”, “Umutsuz Şafaklar”; 1985, Cem Yayınevi, İst.)

Hakkında Yazılan Kitaplar:

& Emin Karaca, Vedat Türkali Ansiklopedisi – Abdülkadir Pirhasan Hakkında Bilmek İstediğiniz Her Şey (2006, İnkılâp Kitabevi, İst.)

Kaynaklar:

A  Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi Cilt II / 2001, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İst. / s: 842-843

A  Edebiyat Nöbeti, Sayı: 3, Ocak-Şubat 2016, Dosya: “100’e Üç Kala Vedat Türkali”