ABDÜLKADİR İNAN

(29 Kasım 1889, Şıgay / Çagay (Harı Külmek) köyü / Verxneuralsk (Kunşak) / Ufa (Çelyabinsk) / Rusya – 1 Ekim 1976, Ankara)

     Tarihçi, Türkolog ve yazar. Yazılarında A. Başkurt, A. Cılkıbay, F. Süleyman, Abdülkadir Cılkıbay, Türkistanlı, Türkmen, Abdülkadir, İdiloğlu, Fethülkadir Süleyman, Ulukatayoğlu imzalarını kullandı. Asıl adı Fethilkadir Mustafaoğlu Suleymanov'dur. Ailesi Başkurtların 1864'te iskân edilen Ulu Katay boyunun Kazbörü / Gazi Börü kolundandı. İlköğrenimini Rus-Başkurt ve Çagay'da açılan usûl-i cedide mekteplerinde yaptı, Troitski'deki Resüliye Medresesinden mezun oldu. Yüksek Muallimler Mektebini (1914) bitirdi. 1915-23 yılları arasında ortaokullarda öğretmenlik yaptı. 1915'te Mahkeme-i Şer'iyye kurulu önünde din ilimlerinden imtihan vererek müderris unvanı ve diplomasını aldı. Başkurt hükümetinin Başkurt gazetesinde editör olarak çalıştı. Başkurt Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulunca Eğitim Bakanlığında Fen Bölümü Başkanlığı görevine getirildi. 1919-20 yıllarında Leningrad kütüphanelerinde çalıştı. Birçok değerli eseri Başkurt kütüphanelerine taşıdı. Daha sonra Taşkent'e gitti. Kazak-Kırgız ortaokulunda öğretmenlik yaptı. Bir süre Yese'de tarih öğretmeni olarak çalıştı. Semerkand'a çağrıldı ve 1923 yılında Başkurt Millî Azatlık hareketinin lideri Zeki Velidi Togan ile yabancı ülkelere gitti, İran ve Afganistan'da bir yıl kadar kaldı. 1924 yılında Hindistan'a, buradan da Avrupa'ya geçti. Marsilya, Paris ve Berlin'de kısa sürelerle yaşadıktan sonra 1925 Temmuz’unda İstanbul'a geldi ve Türkiyat Enstitüsüne asistan olarak girdi. 1933 yılında Türk Dil Kurumu’nun daveti üzerine asistanlıktan ayrılıp Ankara'ya yerleşti. Atatürk'ün dille ilgili çalışmalarında yakınında bulundu. 1935 yılında Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nin kuruluşu sırasında Doğu Türk Lehçeleri profesörlüğüne atandı. 1961 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı Müşavere Heyetine üye seçildi. Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumunda üyelik, başuzmanlık yaptı. 1964 yılı Nisan’ından itibaren Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü’nde aslî üye oldu. Bir trafik kazası geçirince bu görevlerinden ayrıldı.

       İlk yazısı 1908 yılında Vakit gazetesinde çıktı. Birçok tarih, edebiyat, folklor, etnografya, dilbilimi ve arkeoloji konularında üç yüz kadar makale ve ilmî çalışmaları yayımlandı. Araştırmalarında daha çok Başkurt halkının geçmişine yer verdi. 1910 yılında folklor araştırma ve derlemelerine başladı. Önce yalnız Başkurtlar üzerinde çalışırken, Zeki Velidi Togan'ın etkisiyle, Kazak, Kırgız, Altay ve Özbek folkloru, özellikle Manas destanı ve Şamanizm hakkında pek çok inceleme yapıp belge topladı.

       Edebiyatla 1913-16 yılları arasında aktif olarak ilgilenerek nesir ve nazım alanlarında eserler verdi. Şiirlerinde yaşadığı zamanın zorluklarını, halkının çektiği acıları ve eski yayla hayatının özlemini dile getirdi. Zeki Velidi Togan ile Yeni Türkistandergisini (1927) kurdu. Birkaç arkadaşıyla Halk Bilgisi Haberleri adlı dergiyi çıkardı.    Yazıları Akşam, Akyol (Taşkent), Atsız, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Başkurt (Orenburg), Bayrak, Belleten, Bozkurt, Cultura Turcica, Çığır, Çınar, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi,  Doğu, Dünya, Emel (Romanya), Etnografya Dergisi, Gök-Börü, Hakimiyet-i Milliye, Halk Bilgisi Haberleri, İlahiyat Fakültesi Dergisi, İlahiyat Fakültesi Mecmuası, İnkılâpçı Gençlik, İstanbul Darülfünun Yeni Türk, Kopuz, Oğuz, Oluş, Orhon, Selâmet, Şura (Orenburg), Taârifü'l-Müslimîn (İstanbul), Tarih Arkeoloji, Türk Amacı, Türk Dili, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Türk Dili-Belleten, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları, Türk Dili ve Tarihi Hakkında Araştırmalar, Türk Folklor Araştırmaları, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, Türk Hukuk ve İktisat Mecmuası, Türk Kültürü, Türk Sazı, Türk Yurdu, Türkiyat Mecmuası, Ülkü, Vakit (Orenburg), Varlık, Yeni Kafkasya, Yeni Türkistan gibi dergi ve gazetelerde yayınlandı. Köprülü, Zeki Velidi Togan, Jean Deny, Reşit Rahmeti Arat armağan kitaplarında makaleleri; İslâm, Türkoloji, Dünya ansiklopedilerinde yazdığı maddeleri yayımlandı. Philologiae Turcocae Fundamenta'ya “Kumuk Edebiyatı” maddesini yazdı. Türk Tarih Kurumu için hazırlamakta olduğu Atatürk'le ilgili hatıraları yarım kaldı. Bu çalışmadan önce yazmaya başladığı hatıratının ancak Rusya ile ilgili kısmını bitirebilmişti. Divanu Lugati’t-Türk ve Kutadgu Bilig ile ilgili çalışmalarda önemli hizmetleri oldu.

       Barthold’dan çevirdiği “Türkmen Tarihi” ile ilk eseri olan 1919 yılında yazdığı “Salavat Batır” adlı piyesi basılmamıştır.

Yapıtları:

      İnceleme, Araştırma Kitapları:

& Birinci İlmî Seyahata Dair Rapor (1930, İst.)

& Türk Edebiyatı (1934, İst.)

& Türkoloji Ders Hulâsaları (1936, İst.)

& Güneş-Dil Teorisi Üzerine Ders Notları (1936, İst.)

& Türkoloji Ansiklopedisi Üzerine Bir Kalem Deneyi (M. Şakir Ülkütaşır ile, 1938, İst.)

& Tarihte ve Bugün Şamanizm (1954, Ank.; Türk Tarih Kurumu Yayınları, 228 s.)

& Kur'an-ı Kerim'in Türkçe Tercemeleri Üzerinde Bir İnceleme (1961, Ank.)

& Hurafeler ve Menşeleri (1962, Ank.)

& Eski Türk Dini Tarihi (1976, Kültür Bakanlığı Yayınları, 256 s.; 2017, Altınordu Yayınları, 206 s.)

& Makaleler ve İncelemeler I. Cilt (Hazırlayanlar: Prof. Saadet Çağatay ve Prof. Hikmet Tanyu; 1968, Ank.; Türk Tarih Kurumu Yayınları)

& Makaleler ve İncelemeler II. Cilt (1991, Ank.; 1998, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 418 s.)

& Türkoloji Ders Notları (2017, Altınordu Yayınları, 102 s.)

       Çevirileri:

& Samoyloviç, Türkistan Sanatkârları Risalesi (1929)

& B. Y. Vladimirtsov, Moğolların İçtimaî Teşkilâtı (1944)

& Manas Destanı (1972, İst.)

Kaynaklar:

A  https://www.yeniakit.com.tr/kimdir/Abd%C3%BClkadir_%C4%B0nan