(29 Kasım 1889, Şıgay / Çagay (Harı
Külmek) köyü / Verxneuralsk (Kunşak) / Ufa (Çelyabinsk) / Rusya – 1 Ekim 1976,
Ankara)
Tarihçi, Türkolog ve yazar. Yazılarında
A. Başkurt, A. Cılkıbay, F. Süleyman, Abdülkadir Cılkıbay, Türkistanlı,
Türkmen, Abdülkadir, İdiloğlu, Fethülkadir Süleyman, Ulukatayoğlu imzalarını
kullandı. Asıl adı Fethilkadir Mustafaoğlu Suleymanov'dur. Ailesi Başkurtların
1864'te iskân edilen Ulu Katay boyunun Kazbörü / Gazi Börü kolundandı.
İlköğrenimini Rus-Başkurt ve Çagay'da açılan usûl-i cedide mekteplerinde yaptı,
Troitski'deki Resüliye Medresesinden mezun oldu. Yüksek Muallimler Mektebini
(1914) bitirdi. 1915-23 yılları arasında ortaokullarda öğretmenlik yaptı.
1915'te Mahkeme-i Şer'iyye kurulu önünde din ilimlerinden imtihan vererek
müderris unvanı ve diplomasını aldı. Başkurt hükümetinin Başkurt gazetesinde
editör olarak çalıştı. Başkurt Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulunca
Eğitim Bakanlığında Fen Bölümü Başkanlığı görevine getirildi. 1919-20
yıllarında Leningrad kütüphanelerinde çalıştı. Birçok değerli eseri Başkurt
kütüphanelerine taşıdı. Daha sonra Taşkent'e gitti. Kazak-Kırgız ortaokulunda
öğretmenlik yaptı. Bir süre Yese'de tarih öğretmeni olarak çalıştı. Semerkand'a
çağrıldı ve 1923 yılında Başkurt Millî Azatlık hareketinin lideri Zeki Velidi
Togan ile yabancı ülkelere gitti, İran ve Afganistan'da bir yıl kadar kaldı.
1924 yılında Hindistan'a, buradan da Avrupa'ya geçti. Marsilya, Paris ve
Berlin'de kısa sürelerle yaşadıktan sonra 1925 Temmuz’unda İstanbul'a geldi ve
Türkiyat Enstitüsüne asistan olarak girdi. 1933 yılında Türk Dil Kurumu’nun
daveti üzerine asistanlıktan ayrılıp Ankara'ya yerleşti. Atatürk'ün dille ilgili
çalışmalarında yakınında bulundu. 1935 yılında Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nin
kuruluşu sırasında Doğu Türk Lehçeleri profesörlüğüne atandı. 1961 yılında Diyanet
İşleri Başkanlığı Müşavere Heyetine üye seçildi. Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih
Kurumunda üyelik, başuzmanlık yaptı. 1964 yılı Nisan’ından itibaren Türk Kültürünü
Araştırma Enstitüsü’nde aslî üye oldu. Bir trafik kazası geçirince bu görevlerinden
ayrıldı.
İlk yazısı 1908 yılında Vakit
gazetesinde çıktı. Birçok tarih, edebiyat, folklor, etnografya, dilbilimi ve
arkeoloji konularında üç yüz kadar makale ve ilmî çalışmaları yayımlandı.
Araştırmalarında daha çok Başkurt halkının geçmişine yer verdi. 1910 yılında folklor
araştırma ve derlemelerine başladı. Önce yalnız Başkurtlar üzerinde çalışırken,
Zeki Velidi Togan'ın etkisiyle, Kazak, Kırgız, Altay ve Özbek folkloru,
özellikle Manas destanı ve Şamanizm hakkında pek çok inceleme yapıp belge topladı.
Edebiyatla 1913-16 yılları arasında
aktif olarak ilgilenerek nesir ve nazım alanlarında eserler verdi. Şiirlerinde
yaşadığı zamanın zorluklarını, halkının çektiği acıları ve eski yayla hayatının
özlemini dile getirdi. Zeki Velidi Togan ile Yeni Türkistandergisini (1927)
kurdu. Birkaç arkadaşıyla Halk Bilgisi Haberleri adlı dergiyi çıkardı. Yazıları Akşam, Akyol (Taşkent), Atsız,
Azerbaycan Yurt Bilgisi, Başkurt (Orenburg), Bayrak, Belleten, Bozkurt, Cultura Turcica, Çığır, Çınar, Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Doğu, Dünya,
Emel (Romanya), Etnografya Dergisi, Gök-Börü,
Hakimiyet-i Milliye, Halk Bilgisi Haberleri, İlahiyat Fakültesi Dergisi, İlahiyat
Fakültesi Mecmuası, İnkılâpçı Gençlik, İstanbul Darülfünun Yeni Türk, Kopuz, Oğuz,
Oluş, Orhon, Selâmet, Şura (Orenburg), Taârifü'l-Müslimîn
(İstanbul), Tarih Arkeoloji, Türk Amacı,
Türk Dili, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Türk Dili-Belleten, Türk Dili ve
Edebiyatı Araştırmaları, Türk Dili ve Tarihi Hakkında Araştırmalar, Türk
Folklor Araştırmaları, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, Türk Hukuk ve İktisat Mecmuası,
Türk Kültürü, Türk Sazı, Türk Yurdu, Türkiyat Mecmuası, Ülkü, Vakit (Orenburg),
Varlık, Yeni Kafkasya, Yeni Türkistan gibi
dergi ve gazetelerde yayınlandı. Köprülü, Zeki Velidi Togan, Jean Deny, Reşit Rahmeti Arat armağan
kitaplarında makaleleri; İslâm, Türkoloji, Dünya ansiklopedilerinde yazdığı
maddeleri yayımlandı. Philologiae
Turcocae Fundamenta'ya “Kumuk Edebiyatı” maddesini yazdı. Türk Tarih Kurumu
için hazırlamakta olduğu Atatürk'le
ilgili hatıraları yarım kaldı. Bu çalışmadan önce yazmaya başladığı hatıratının
ancak Rusya ile ilgili kısmını bitirebilmişti.
Divanu Lugati’t-Türk ve Kutadgu Bilig ile ilgili çalışmalarda önemli hizmetleri
oldu.
Barthold’dan çevirdiği “Türkmen Tarihi”
ile ilk eseri olan 1919 yılında yazdığı “Salavat Batır” adlı piyesi
basılmamıştır.
Yapıtları:
İnceleme, Araştırma Kitapları:
&
Birinci İlmî Seyahata Dair Rapor (1930, İst.)
&
Türk Edebiyatı (1934, İst.)
&
Türkoloji Ders Hulâsaları (1936, İst.)
&
Güneş-Dil Teorisi Üzerine Ders Notları
(1936, İst.)
&
Türkoloji Ansiklopedisi Üzerine Bir
Kalem Deneyi (M.
Şakir Ülkütaşır ile, 1938, İst.)
&
Tarihte ve Bugün Şamanizm (1954, Ank.; Türk Tarih Kurumu
Yayınları, 228 s.)
&
Kur'an-ı Kerim'in Türkçe Tercemeleri
Üzerinde Bir İnceleme
(1961, Ank.)
&
Hurafeler ve Menşeleri (1962, Ank.)
&
Eski Türk Dini Tarihi (1976, Kültür Bakanlığı Yayınları,
256 s.; 2017, Altınordu Yayınları, 206 s.)
&
Makaleler ve İncelemeler I. Cilt (Hazırlayanlar: Prof. Saadet Çağatay
ve Prof. Hikmet Tanyu; 1968, Ank.; Türk Tarih Kurumu Yayınları)
&
Makaleler ve İncelemeler II. Cilt (1991, Ank.; 1998, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, 418 s.)
&
Türkoloji Ders Notları (2017, Altınordu Yayınları, 102 s.)
Çevirileri:
&
Samoyloviç, Türkistan Sanatkârları
Risalesi (1929)
&
B. Y. Vladimirtsov, Moğolların İçtimaî
Teşkilâtı (1944)
&
Manas Destanı (1972, İst.)
Kaynaklar:
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder