(13 Mayıs 1919,
Samsun – 29 Ağustos 2016, Yalova)
Asıl adı Abdülkadir Demirkan, sonra
Abdülkadir Pirhasan. Asker olduğu için ilk şiir ve yazılarında Hasan
Denizli takma adını kullandı. 1960
yılından sonra Vedat Türkali adını kullandı. Melek Hanım ile müstahdem Osman
Demirkan’ın oğlu. Liseyi Samsun Lisesi’nde okuduktan sonra askeri öğrenci
olarak 1942 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümü’nü bitirdi. Aynı yıl eşi Merih Pirhasan’la evlendi.
Akşehir, Maltepe ve Kuleli Askeri liselerinde edebiyat öğretmenliği
yaptı. 1951 yılında siyasal eylemlerde bulunmakla suçlanarak tutuklandı. Askeri
mahkeme tarafından dokuz yıl hapis cezasına çarptırıldı. Yedi yıl sonra koşullu
olarak serbest bırakıldı. Rıfat Ilgaz ile Gar Yayınları’nı kurdu.
Vedat Türkali 1944-1950 yılları arasındaki ağır baskı döneminde devrimci
sanat çevrelerinde ilk kez el altında dolaştırılan gizli şiirleriyle (özellikle
“İstanbul” şiiri ile) tanındı. Şiir uğraşlarını gizlilik döneminden sonra
düştüğü hapishane süresince de sürdürdü.
1938 yılından sonra Abdülkadir Demirkan adıyla şiirler, Hasan
Denizli adıyla yazılar (Barış, 1950)
yayımladı.
1958 yılında cezaevinden çıktıktan sonra sinema alanında çalıştı. 1960 yılında
“Dolandırıcılar Şahı” (Yönetmen: Atıf Yolmaz) ile senaristliğe başladı. 40’ın
üzerinde senaryo yazdı ve üç filmin yönetmenliğini yaptı. Senaryolarını Vedat
Türkali takma adıyla yazıyordu. Film alanındaki emekleri günümüz Türkiye
Sineması’nda seçkin bir yer tutar. Geniş izleyici yığınlarını da saran bu çalışmalarının
genç Türkiye Sineması’nın oluşum ve gelişiminde etkin bir yeri olduğu bilinen
bir gerçektir.
Yazdığı dört tiyatro oyunu, ulusal gelenek ve değerlere dayanan oyunlar
olarak (ikisi türkülerle işlenmiş epik yapıda) özgün öncü nitelikler taşır. “141. Basamak” 1970 yılında Ankara’da
sergilendi. “Bu Ölü Kalkacak” 1976
yılında İstanbul Belediye Şehir Tiyatrosu’nda sergilenirken yasaklandı. “Dallar Yeşil Olmalı” 1985 yılında
yayınlandı. Yazdığı son tiyatro oyunu olan “Şeytanın
Kaşık Oyunları” (2000) deprem konusunu işlemektedir.
Vedat Türkali, 1980 yılındaki askeri darbeden sonra Türkiye Yazarlar
Sendikası, Aydınlar Dilekçesi ve Barış Derneği davalarından yargılandı.
Türkiye Yazarlar Sendikası, Tiyatro Yazarları Derneği ve Barış Derneği
yöneticilik ve üyeliklerinde bulundu.
İlk romanı “Bir Gün Tek Başına” 1974 yılında
yayınlandı. Bu roman sanatsal ve yazınsal görüşlerinden ödün vermeden
sinematografik özelliklerin romana aktarıldığı üstün başarılı bir yapıt olarak
heyecanla karşılandı. Türkali, Bir Gün Tek Başına’da 27 Mayıs Askeri Darbesi
öncesindeki Türkiye aydınlarının bunalımlı çıkmazını sergiler.
İkinci romanı “Mavi Karanlık”
ağır koşullarda aydınlar arası hesaplaşmaya dayanan acı umutsuz bir sevi romanı
olarak 1983 yılında yayınlandı. Üçüncü romanı “Yeşilçam Dedikleri Türkiye”,
Türk romanında bir dönüm noktasıdır denilebilir. Bu yapıtında da Türkali, bir
tarih parçasının karmaşasındaki Türkiye’nin çelişkilerle yüklü acı tatlı
serüvenini bölüşen tanıklarıyla yüzyüze getiriyor okuyanları.
“Bu Gemi Nereye” (1985) adlı düz
yazıları, söyleşileri, soruşturmalarından oluşan kitabı, Türk Sineması üzerine
araştırma yapacaklar için kaynakça niteliğindedir.
Önsözlerinde Türkiye Sineması’nın yapısı ile ilgili önemli açıklamaları
içeren iki senaryo kitabı var: 1. “Üç
Film Birden”-1979 (Bedrana, Kara Çarşaflı Gelin, Analık Davası) 2. “Eski Filmler”- 1984 (Otobüs Yolcuları,
Karanlıkta Uyananlar, Güneşli Bataklık, Umutsuz Şafaklar)
1990 yılında “Tek Kişilik Ölüm”
romanı yayınlanır. Gerçek kişilere ve gerçek olaylara dayalı bir dönem
romanıdır. Daha sonraki on yıl boyunca Türkiye Komünist Partisi’nin tarihi niteliğindeki,
İkinci Dünya Savaşı döneminin siyasal yapısının sergilendiği “Güven” adlı iki ciltlik romanını
yazar. Bu romanı rahat yazmak için 10 yıl Londra’da kalır.
Bunların dışında düz yazıları, söyleşileri, savunmaları “Tüm Yazıları Konuşmaları” (2001) adlı
bir kitapta toplanmıştır.
“Komünist” (2001) adlı bir
anı kitabı vardır. Bu kitap çocukluğundan, tutuklanma sürecine kadar geçen
yaşamından kesitler içerir.
2004 yılında yayımlanan “Kayıp
Romanlar” adlı romanı ise 90'lı yıllar Türkiye'sini, siyasi sürgünden
ülkesine dönen emekli bir doktorun gözünden anlatır. Kayıp Romanlar ayrıksı bir
aşk romanıdır da aslında. Bir İstanbul romanıdır ancak romanın akışı
İstanbul'dan Diyarbakır'a, oradan da İsviçre'ye kadar uzanır.
“Yalancı Tanıklar Kahvesi”
(2009), 12 Eylül'e giden süreçte geçer. Kökleri o yıllara dayanan ve ağırlığını
günümüzde çokça hissettiren toplumsal ve siyasal gelişmeler, çatışmalar,
toplumsal güç olarak din ve sendikalaşmalar gibi konuların ve olayların sağlam
bir fon oluşturduğu roman, 12 Eylül darbesine doğru giderken, kahramanlarının
hayatları üzerinden farklı bir bakış açısı getiriyor.
2014 yılında Ayrıntı Yayınları'ndan çıkan “Bitti Bitti Bitmedi” adlı
romanında ise Türkiye'nin netameli mevzularından olan Ermeni meselesini mercek
altına almıştır.
Vedat Türkali Filmografisi:
Üsküdar İskelesi /(Yapım Yılı: 1960; Yönetmen: Suphi Kaner, Senaryo:
Vedat Türkali, (Tez Film))
Kardeşler/(Yapım Yılı: 1960; Yönetmen: Ertem Göreç, Senaryo: Vedat Türkali)
Otobüs Yolcuları /(Yapım Yılı: 1961; Yönetmen: Ertem Göreç, Senaryo:
Vedat Türkali, (Be-Ya Film))
Kızıl Vazo /(Yapım Yılı: 1961, Yönetmen: Atıf Yılmaz, Senaryo: Vedat
Türkali, (Güven Film))
Dolandırıcılar Şahı /(Yapım Yılı: 1961, Yönetmen: Atıf Yılmaz, Senaryo:
Vedat Türkali, (Yerli Film))
Allah Cezanı Versin Osman Bey /(Yapım Yılı: 1961, Yönetmen: Atıf Yılmaz,
Senaryo: Vedat Türkali, (Yerli Film))
Tatlı Bela / (Yapım Yılı: 1962, Yönetmen:
Atıf Yılmaz, Senaryo: Vedat Türkali)
Bir Gecelik Gelin / (Yapım Yılı: 1962, Yönetmen: Atıf Yılmaz, Senaryo:
Vedat Türkali, (Be-Ya Film))
Belalı Torun / (Yapım Yılı: 1962, Yönetmen: Memduh Ün, Senaryo: Vedat
Türkali, (Uğur Film))
Ümitler Kırılınca /(Yapım Yılı: 1962, Yönetmen: Orhan M. Arıburnu,
Senaryo: Vedat Türkali, (Kazankaya Film))
Üç Tekerlekli Bisiklet /(Yapım Yılı: 1962, Yönetmen: Ömer Lütfü Akad ve
Memduh Ün, Senaryo: Hüsamettin Gönenli (Vedat Türkali), (Be-Ya Film))
Şehirdeki Yabancı / (Yapım Yılı: 1963, Yönetmen: Halit Refiğ, Senaryo:
Vedat Türkali, (Be-Ya Film))
Yavaş Gel Güzelim / (Yapım Yılı: 1963, Yönetmen: Memduh Ün, Senaryo:
Vedat Türkali)
Erkek Ali / (Yapım Yılı: 1963, Yönetmen: Atıf Yılmaz, Senaryo: Vedat
Türkali, (Uğur Film))
Kızgın Delikanlı / (Yapım Yılı: 1964, Yönetmen: Ertem Göreç, Senaryo:
Vedat Türkali, (Göksel Film))
Karanlıkta Uyananlar /(Yapım Yılı: 1964, Yönetmen: Ertem Göreç, Senaryo:
Vedat Türkali, (Filmo Ltd.))
Duvarların Ötesi /(Yapım Yılı: 1964, Yönetmen: Orhan Elmas, Senaryo:
Turgut Özakman-Vedat Türkali, (Anıt Film))
Sokakta Kan Vardı /(Yapım Yılı: 1965, Yönetmen: Vedat Türkali, Senaryo:
Vedat Türkali, (Sibel Film))
Korkusuz Âşıklar /(Yapım Yılı: 1972, Yönetmen: Vedat Türkali, Senaryo: Vedat
Türkali, (Duru Film))
Kopuk /(Yapım Yılı: 1972, Yönetmen: Vedat Türkali, Senaryo: Vedat
Türkali, (Duru Film))
Bedrana / (Yapım Yılı: 1974, Yönetmen: Süreyya Duru, Senaryo: Vedat
Türkali-İhsan Yüce, (Murat Film))
Kara Çarşaflı Gelin /(Yapım Yılı: 1975, Yönetmen: Süreyya Duru, Senaryo:
Vedat Türkali, (Murat Film))
Güneşli Bataklık /(Yapım Yılı: 1977, Yönetmen: Süreyya Duru, Senaryo:
Vedat Türkali (Murat Film))
Fatmagül’ün Suçu Ne? /(Yapım Yılı: 1986,
Yönetmen: Süreyya Duru, Senaryo: Vedat Türkali (Murat Film))
Ödülleri: 1965 yılında “Karanlıkta Uyananlar” filmiyle ve 1977
yılında “Kara Çarşaflı Gelin” filmiyle
Antalya Altın Portakal Film Festivali’nde En İyi Senaryo Ödülü’nü kazandı. “Dallar Yeşil Olmalı” oyunu ile 1970 TRT Sanat Ödülleri Yarışması Başarı
Ödülü’nü, “Bir Gün Tek Başına” adlı
romanı ile 1974 Milliyet Roman Ödülü ve 1976 Orhan Kemal Roman Ödülü; Çekoslovakya’da Carlovy Vary Film
Festivali’nde Bedrana filmiyle, 1982 Carlovy Vary Film Şenliği’nde Cidalc, “Güneşli
Bataklık” ile 1982 İşçi Sendikaları Özel Ödülü’nü aldı. 1 Mayıs 2004 - 1 Mayıs
2005 arasındaki bir yıllık süreç, aydınların, sanatçıların, kültür sanat
kurumlarının ve insan hakları savunucularının katılımı ile "Vedat Türkali
Yılı" ilan edilmiştir. Çok çeşitli etkinliklerle geçen bu bir yıl, ilk kez
yaşayan bir aydına armağan edilmiştir. 2009 yılında Antalya Film Festivali'nde
"Yaşam Boyu Onur Ödülü"ne layık görüldü.
Yapıtları:
Şiir
Kitapları:
& Eski Şiirler Yeni Türküler (1979, Cem
Yayınevi, İst.)
& Bekle Bizi İstanbul – Bütün Şiirleri (2016, Ayrıntı
Yayınları, İst., 172 s.)
Romanları:
& Bir Gün Tek Başına (1974, Milliyet Yayınları, İst.)
& Mavi Karanlık (1983, Adam Yayınları, İst.)
& Yeşilçam Dedikleri Türkiye (1986, Cem
Yayınevi, İst.)
& Tek Kişilik Ölüm (1990, Cem Yayınevi, İst.)
& Güven I (1999, Gendaş Kültür Yayınları, İst.)
& Güven II (1999, Gendaş Kültür Yayınları, İst.)
& Kayıp Romanlar (2004)
& Yalancı Tanıklar Kahvesi (2009, Turkuaz
Kitap, , İst.)
& Bitti Bitti Bitmedi (2014, Ayrıntı Yayınları, İst., 92
s.)
& Fatmagül'ün Suçu Ne? (Senaryo'dan Hikâyeleştiren:
Sebahat Altıparmakoğlu; 2016, Ayrıntı Yayınları, İst., 112 s.)
Oyunları:
& 141. Basamak (1971, Cem Yayınevi, İst.)
& Bu Ölü Kalkacak (1976, Cem Yayınevi, İst.)
& Dallar Yeşil Olmalı (1985, Cem Yayınevi, İst.)
Yazılar, Konuşmalar:
& Bu Gemi Nereye? (Yazılar; 1985, Cem Yayınevi, İst.)
& Savunmalar (Yazılar; 1989, Cem Yayınevi, İst.)
& Yanıtlar (Yazılar; 1992, Cem Yayınevi, İst.)
& Özgürlük İçin Kürt Yazıları (Yazılar; 1996)
& Ölmedikçe (Yazılar; 1999)
& Tüm Yazıları Konuşmaları (2001)
& Özgürlük İçin Kürt Yazıları 2 (2014, Ayrıntı Yayınları,
İst., 352 s.)
& Tüm Yazıları Konuşmaları 2 (2014, Ayrıntı
Yayınları, İst., 160 s.)
Anı Kitapları:
& Komünist (2001)
Senaryoları:
& Üç Film Birden (“Kara Çarşaflı Gelin”, “Güneşli Bataklık”,
“Analık Davası”; 1979, Cem Yayınevi, İst.)
& Eski Filmler (“Otobüs Yolcuları”, “Karanlıkta Uyananlar”,
“Umutsuz Şafaklar”; 1985, Cem Yayınevi, İst.)
Hakkında Yazılan Kitaplar:
& Emin Karaca, Vedat Türkali Ansiklopedisi – Abdülkadir
Pirhasan Hakkında Bilmek İstediğiniz Her Şey (2006, İnkılâp Kitabevi, İst.)
Kaynaklar:
A Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar
Ansiklopedisi Cilt II / 2001, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İst. / s: 842-843
A Edebiyat Nöbeti, Sayı: 3, Ocak-Şubat 2016, Dosya:
“100’e Üç Kala Vedat Türkali”