ABDULLAH CEVDET

ABDULLAH CEVDET / (9 Eylül 1869, Arapgir / Malatya - 28 Kasım 1932, İstanbul)

 

Düşünce adamı, siyasetçi, şair, yazar ve çevirmen.  Cevdet, İbn-i Ömer Cevdet, Karlıdağ, Bir Kürt, Hacı Şakir imzalarını da kullandı. Ailesi sonradan Karlıdağ soyadını aldı. Ömeroğulları sülalesine mensup olan yazarın babası, Diyarbakır birinci tabur katiplerinden Hocazade Ömer Vasfi Efendi'dir. Osmanlı ve Türkiye'de Batıcılık akımının önde gelen isimlerinden birisidir. II. Meşrutiyet dönemi düşünce yapısının şekillenmesinde etkili oldu. Dönemindeki ana düşünce akımlarının çerçevesinde kendine özgü görüşler geliştirerek düşünce tarihinde özel bir yer edindi. Türkiye’nin ilk kadın ve işçi hakları savunucularındandır. Tıp, felsefe, sosyoloji, siyaset alanlarında yetmişten fazla eserin yazarı veya çevirmenidir.

İlk eğitimini babasından ve mahalle imamı olan amcasından aldı. İlk öğrenimini Hozat ve Arapkir'de yaptı. 1885'te Elaziz Askeri Rüştiyesi’ni bitirdi. 1887'de Askeri Tıbbiye İdadisi’nden, 1894'te Askeri Tıbbiye’den mezun oldu. Bu arada 3 Haziran 1889’da diğer tıbbiyeli arkadaşları İbrâhim Temo, İshak Sükûtî, Mehmed Reşid ve Hikmet Emin ile birlikte, daha sonra İttihat ve Terakkî Cemiyeti adını alacak olan İttihâd-ı Osmânî Cemiyeti’nin ilk kurucuları arasında yer aldı. 1895'te Göz hastalıkları ihtisası yaparken siyasi hareketlere karıştığı iddiasıyla tutuklandı ve Trablusgarp Hastanesinde çalışmak üzere sürgün edildi. 1897'de Avrupa’ya kaçtı. Cenevre’de, ilk sayısı 1 Kânunuevvel 1897’de yayımlanan Osmanlı mecmuasının yöneticileri arasında yer aldı ve derginin başyazarı oldu. Aynı zamanda, cemiyetin yayın organı olarak Mısır’da çıkan Kānûn-ı Esâsî ile Romanya’da yayımlanan Sadâ-yı Millet, Cenevre ve Londra’da neşredilen Kürdistan dergilerine “Bir Kürt” takma adı ile yazılar yazdı. 1889’da İbrahim Temo, İshak Sükûti, Mehmet Reşit ve Hikmet Emin ile birlikte “İttihad-i Osmani Cemiyeti” adlı bir örgüt kurdu. Sonradan İttihat ve Terakki’ye dönüşen bu cemiyet 1908 Devrimi’ne önayak olmuş, 1918’e kadar devlet yönetimine egemen olmuştur. Göz hastalıkları ihtisası yaparken siyasi hareketlere karıştığı iddiasıyla tutuklandı ve 1895’te Trablusgarp hastanesinde çalıştırılmak üzere sürgün edildi. 1897’de Avrupa’ya kaçtı. Cenevre'ye geçerek Tunalı Hilmi ve Dr. Çerkez Mehmet Reşit gibi Jön Türklerle buluştu. İkiye bölünen Jön Türkler’den Ahmet Rıza Bey grubuna katıldı. İshak Sükûti ile birlikte derneğin yayın organı olan Osmanlı dergisi çevresinde yer aldı, saray ve yönetim karşıtı yazılar yazdı. Bir ara affa uğrayarak 1903’e kadar Viyana elçiliğinde doktorluk yaptı. Siyasî faaliyetlerini gizlice devam ettirdiğini saraya bildiren büyükelçi Mahmut Nedim Paşa’yı tokatlaması üzerine 1903’te Avusturya’dan sınırdışı edildi. Cenevre’ye dönerek Ethem Ruhi Bey ile buluştu; Osmanlı İttihat ve İnkılap Cemiyeti’ni kurdu ve örgütün yayın organı olarak yeniden Osmanlı gazetesini çıkardı. 1904’te İçtihat adlı bir basımevi kurdu. Basımevinde batılılaşma yanlısı eserler bastı, İlk sayısı 1 Eylül 1904 tarihini taşıyan İçtihat dergisini çıkardı. 1904 yılından öldüğü 1932 yılına kadar dönem dönem kesintiye uğramakla birlikte İçtihad’ı çağrıştıran Cehd, İşhâd, İştihâd, Âlem, Eski İçtihad isimleri altında Cenevre, Mısır ve İstanbul’da bu dergiyi yayımlamayı sürdürdü. 1905’te Kahire’ye gitti, 1905’te Cenevre’de kısa bir süre görüşme imkânı bulduğu Mısırlı reformist din alimi Muhammed Abduh’un fikirlerinden etkilendi. Aynı yıl Osmanlı hükümetinin baskısı sonucu İsviçre hükümeti kendisini sınırdışı ettiğinde, basımevini Kahire’ye taşıdı. Kahire’de Teşebbüs-ü Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin önemli bir üyesi haline geldi. 1906’da başlayan ve bazı vergilerin kaldırılması ile birlikte meşrutiyet talebini de dile getiren Erzurum ayaklanmasını destekleyen yazılar yazdı. Meşrutiyet ilan edildiğinde hemen yurda dönmedi, bir süre daha Mısır’da kaldı. 1911’de İstanbul’a döndü. Dergisi birkaç defa kapatıldı, kovuşturmaya uğradı, mahkûm oldu. Bu kapatılmalar sonrasında dergi değişik adlarla çıkmaya devam etti. 59. sayısı Cehd adıyla (1913) çıktıktan sonra pek çok sayı İşhad, İştihad, Âlem-i Ticâret ve Sanâyi isimleriyle yayımlandı. Ölümüne kadar dergideki etkinliğini, telif ve çeviri çalışmalarını sürdürdü. Olaylı bir cenaze töreninden sonra Merkezefendi Mezarlığı’na defnedildi.

1890'da Ludwig Büchner’in Kraft und Stoff adlı kitabının bir bölümünü Fizyolociya-i Tefekkür adıyla Türkçe’ye çevirdi. Félix Isnard, Karl Vogt, Ernest Haeckel ve Spencer’in tesiri altında kaldı, aynı tarihlerde Dimâğ (1890), Fizyolociya ve Hıfz-ı Sıhhat-i Dimâğ ve Melekât-ı Akliyye (1894) adlı kitaplarını yayımladı. Şiirleri, yazıları ve çevirileri; Âlem-i Ticâret ve Sanâyi, Âzad, Cehd, Genç Türk, Hak, Hetav-ı Kürd, İçtihad, İkdam, İşhad, İştihad, Jin, Kānûn-ı Esâsî (Mısır), Maârif, Musavver Cihan, Resimli Kitap, Roj-u Kürd, Sadâ-yı Millet (Romanya), Selâmet-i Umûmiyye, Sırât-ı Müstakîm, Şehbal, Türkiye, Yirminci Asır gibi dergi ve gazetelerde yayımlandı. Otuz yılda 358 sayı çıkardığı İçtihat dergisindeki yazıları, şairliği, çevirileri ve altımıştan fazla yapıtıyla fikir hayatımızda yankılar yaratmış, dinsizlikle suçlanmış, tartışmalara yol açmıştır.

Askeri Tıbbiye’deki öğrenciliği sırasında edebiyatla da ilgilendi ve şiir yazmaya baş-ladı. Abdülhak Hamid'in isteğine uyarak şiirlerini kitap haline getirdi. Ömer Cevdet adıyla ilk şiir kitabı Hiç’i yayımladı (1890). İlk eserlerinde özellikle Namık Kemal, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamid ve Halit Ziya'nın etkileri sezilir. Yine öğrencilik yıllarında birtakım fikir ve felsefe denemeleri yazdı. Yurtdışına ilk gidişinde yayımladığı Kahriyat adlı kitabında ise istibdat karşıtı vatan ve özgürlük şiirleri yer alır. Bu arada Fransızca şiir kitapları da yayımladı. Bu tarihten sonraki yoğun etkinlikleri sırasında daha çok siyasal ve düşünsel yayımlar yapan Abdullah Cevdet’in, Karlıdağdan Ses ve Düşünen Musiki adlı iki şiir kitabında, öncekilere göre daha lirik ve güçlü şiirleri yer alır. Dünya görüşünde ateist ve materyalist olan Abdullah Cevdet’in bu fikirleri şiirlerinin birçoğuna da yansımıştır.

Hakkında Hazırlanan Tezler: Yüksek Lisans Tezleri: Ramazan Uçar, "Abdullah Cevdet'te Din ve Batılılaşma", Danışman: Prof. Dr. Münir Kostaş, Ankara Üni. SBE, Felsefe ve Din Bilimleri ABD, Din Sosyolojisi BD, Ank.: 1997, 192 s.; Refik Bürüngüz, "Abdullah Cevdet and the Garpçilik Movement", Dan.: Yrd. Doç. Dr. Tufan Buzpunar, Fatih Üni. SBE, Tarih ABD, İst.: 2005, 104 s.; Sevda Ayluçtarhan, "Dr. Abdullah Cevdet's translations (1908-1910): The making of a westernist and materialist 'culture repertoire' in a 'resistant' Ottoman context", ingilizce, Dan: Prof. Dr. Saliha Paker, Boğaziçi Üni. SBE, Çeviribilim ABD, İst.: 2007, 247 s.; Yalın Alpay, "A glimpse into the first racist approach in the ottoman empire: The 'scientific' racisim of Abdullah Cevdet'", ingilizce, Dan.: Yrd. Doç. Dr. Ahmet Ersoy, Boğaziçi Üni. SBE, İst.: 2007, 202 s.; İsmail Çebi, "Dr. Abdullah Cevdet'in Düşüncesinde Madde Anlayışı", Dan. Prof. Dr. Teoman Duralı, İstanbul Üni. SBE, Felsefe ABD, İst.: 2010, 115 s.; Dilek Sekmez, "Abdullah Cevdet Düşüncesinde Ahlak", Dan. Doç. Dr. Ahmet Çapku, Kırklareli Üni. SBE, Felsefe ABD, Kırklareli: 2018, 140 s.; Muhammet İslam Durak, "Bilim ve Modernleşme Perspektifinde Bir Osmanlı Entelektüeli: Doktor Abdullah Cevdet", Dan. Doç. Dr. Yusuf Yıldız, Bolu Abant İzzet Baysal Üni. SBE, Tarih ABD, Bolu: 2018, 136 s.; Nurhan Karazeybek, "Abdullah Cevdet'in Musiki ile Tedavi Adlı Eserinin Değerlendirilmesi", Dan. Dr. Öğr. Üyesi, Hasan Akdağ, Uşak Üni. SBE, Geleneksel Türk El Sanatları ABD, Uşak: 2019, 95 s.; Ahmet Fatih Ceyhan, "Accommodating İslam and Modernity: The Case of Abdullah 's Ictihad (1904-1926)", Dan. Prof. Dr. Nurullah Ardıç, İstanbul Şehir Üni. SBE, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler ABD, İst.: 2019, 110 s.; Şeyma Özel, "Bir Sorunsal Olarak Abdullah Cevdet, Ziya Gökalp ve Erol Güngör'de Batılılaşma", Dan. Prof. Dr. İlyas Doğan, Ankara Hacı Bayram Veli Üni. Lisansüstü Eğitim Ens. Kamu Hukuku ABD, Ank.: 2020, 170 s.

Doktora Tezleri: Kemal Özdemir, Doktor Abdullah Cevdet'in Edebi Dünyası, Abdullah Cevdet'in Şiirlerinin İncelenmesi", Dan. Doç. Dr. Mehmet Törenek, Atatürk Üni. SBE, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Erzurum: 2003, 313 s.; Sevim Zehra Kaya, "Modern Türk Edebiyatında Sosyal Kaygı Abdullah Cevdet, Mehmet Âkif Ersoy ve Ziya Gökalp'in Edebi Eserleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Çalışma", Dan. Prof. Dr. M. Fatih Andı, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üni. Lisansüstü Eğitim Ens., Türk Dili ve Edebiyatı ABD, İst.: 2021, 364 s.

Yapıtları: Şiir: Hiç, İst.: Mahmut Bey Mtb., 1307/1890 *Tuluat, İst.: Âlem Mtb., 1308/1891 *Ramazan Bahçesi, İst.: Kasbar Mtb., 1308/1891 *Türbe-I Masumiyet, İst.: İstepan Mtb., 1308/1891 *Masumiyet, İst.: İstepan Mtb., 1311/1893 *Kabriyat, Cenevre: Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Mtb., 1315/1897 *Karlıdağ’dan Ses, İst.: İçtihat, 1931 *Düşünen Musiki, İst.: Milli Mecmua Mtb., 1932 / Fransızca şiir: *Fièvre d’ame, Paris-Viyana; 1901 *La Lyre Turque, Paris-Viyana; 1902 *Les Quatrains maudits et les Rêves orphelins, Paris: Librairie de la Plume, 1903 *Rafale de Parfums, Cenevre: Imp. Internationale, 1905 *Viola Semper Florens, Kahire: 1908 / Diğer: *Mahkeme-i Kübra, Paris; 1895 *İki Emel, Kahire: Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Mtb., 1316/1898 (Giyom Tel çevirisine yazdığı önsöz); Hadd- i Tedîb, Ahmet Rıza Bey’e Açık Mektup, 1903, Paris; *Fünun ve Felsefe ve Felsefe Sanihaları, 2. bas. Kahire: Matbaa-i İçtihat, 1906 *Uyanınız! Uyanınız!, Kahire: Matbaa-i İçtihat, 1907 *Bir Hutbe: Hemşerilerime, Kahire: Matbaa-i İçtihat, 1909 *İstanbul’da Köpekler, Kahire: Matbaa-i İçtihat, 1909  *Yaşamak Korkusu, İst.: Matbaa- i Cihan, 1326 /1910 *Cihan-ı İslama Dair Bir Nazar-ı Tarihi ve Felsefi, İst.: Necm-i İstiklal Mtb., 1922 *Mükemmel ve Resimli Adab- ı Muaşeret Rehberi, İst.: Yeni Mtb., 1927 /Çeviri: *L. Büchner, Fizyolociya-i Tefekkür (Kraft und Stoff ’un bir bölümü), 1890 *L. Büchner, Goril (Natur und Geist), 1894 *Schiller, Giyom Tel (Guillaume Tell), 1896 *V. Alfieri, İstibdat, 1899 Byron, Şiyon Mahbusu (Prisoner of the Chillon), 1904 *V. Alfieri, Hükümdar ve Edebiyat, 1905 *Gustave Le Bon, Ruhü ’l-akvam, 1907 *William Shakespeare, Hamlet, 1908 *William Shakespeare, Jül Sezar (Julius Caesar), 1908 *R. Dozy, Tarih-i İslamiyet (Essai sur l ’histoire de l’Islamisme), 1908 *William Shakespeare, Makbet (Macbeth), 1909 *L. Büchner, Fenn-i Ruh, 1911 *William Shakespeare, Kral Lir (King Lear), 1912 *J. Weber, Asırların Panoraması yahut Tarih-i Kâinata Bir Nazar, 1913 *Gustave Le Bon, Dün ve Yarın: Asrımızın Nusûs-ı Felsefiyesi, 1914 *Rubaiyat-ı Hayyam ve Türkçeye Tercümeleri, 1914 *G. Le Bon, Avrupa Harbinden Alınan Psikolociyai Dersler, 1918 *William Shakespeare, Antuan ve Kleopatra (Antony and Cleopatra), 1921 *Dilmesti-i Mevlana ve Gazali’de Marifetullah, Rubaiyat-ı Gazali, Örfi’de Şiir ve İrfan, 1921 *Gustave Le Bon, İlm-i Ruh-i İçtimai, 1924 *Voltaire, Rahip Mesliye’nin Vasiyetnamesi Hakkında (Le testament du crué J. Meslier), 1924 *Baron Motono, Bir Zekâ-yı Feyyaz: Doktor Gustave Le Bon’un İlim ve Tefekkür Âleminde Gördüğü İş, 1925 *O. Buyse, Umumi ve Âli Amerika Terbiye Usulleri, 1925-26 *J. M. Guyau, Terbiye ve Veraset (Education et Hérédité), 1927 *J. Novicow, Harp ve Sözde İyilikler, 1927 *J. Meslier, Akl-ı Selim (Le Bon Sens), 1928 *J. M. Guyau, Bir Filozofun Şiirleri, 1930 *Gustave Le Bon, Ameli Ruhiyat, 1931.

Kaynaklar: TBEA c. I, 2001, s. 6-7/2010, s. 6-7; Kurdakul, Sözlük, s. 9-10; Necatigil, İsimler, s. 11; M. Ş. Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, İst.: 1981; M. Ş. Hanioğlu, “Abdullah Cevdet”, DİA, I, s. 90-93; Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, Ank.: 1964, s. 162-185; M. Orhan Okay, Büyük Türk Klasikleri, c. X, s. 296-304; M. Orhan Okay, “Abdullah Cevdet”, TDEA, I, s. 11-12; Ülken 1966, I, s. 387-405; İbnülemin, Şairler, I, s. 244-247; Ergun, I, s. 211-214; Zeki Arıkan, "Abdullah Cevdet ve Dönemi", Tarih İncelemeleri Dergisi, c. 1, S. 1, 1983, s. 219-226; Gökçen Tunalı- Faruk Alpkaya, “Dr. Abdullah Cevdet Bey’in Şiir Serüveni”, Gergedan, S. 4, Haziran 1987, s. 100-102; Yunus Emre Tansu, "Osmanlı İmparatorluğu’nda Batıcı Düşünce Çerçevesinde Dr. Abdullah Cevdet ve İctihad Dergisi", Tarih ve Gelecek Dergisi, c. 4, S. 1, 2018, s. 113-142; Mürsel Tekin, "Pozitivist Anlayışın Son Dönem Osmanlı Düşüncesi Üzerindeki Etkisine Bir Örnek: Abdullah Cevdet", Kırklareli Üni. Sosyal Bilimler Dergisi, c. 3, S. 2, 2019, s. 205-218; Sevim Zehra Kaya, "Abdullah Cevdet’in Din Algısında Tezahür Eden Toplumsal Kaygı", FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, S. 17, 2021, s. 751-796; Abdullah Uçman, “Abdullah Cevdet”, YYOA, I, s. 11-12.

Yayına Hazırlayan: Şükrü Kırkağaç

20 Ocak 2025 tarihinde yeniden düzenlendi.