ABDULLAH CEVDET

(9 Eylül 1869, Arapkir /Malatya -  28 Kasım 1932, İstanbul) 

Düşünce adamı, siyasetçi, şair, yazar. Cevdet, İbn-i Ömer Cevdet, Karlıdağ, Bir Kürt, Hacı Şakir imzalarını da kullandı. Ailesini sonradan Karlıdağ soyadını aldı. Tabur kâtibi Ömer Vasfi Efendi’nin oğlu. İlk eğitimini babasından ve mahalle imamı olan amcasından aldı. İlk öğrenimini Hozat ve Arapkir'de yaptı. 1885'te Elaziz Askeri Rüştiyesi’ni bitirdi. İstanbul’da 1887'de Askeri Tıbbiye İdadisi’nden, 1894'te Askeri Tıbbiye’den mezun oldu. Bu arada 3 Haziran 1889’da diğer tıbbiyeli arkadaşları İbrâhim Temo, İshak Sükûtî, Mehmed Reşid ve Hikmet Emin ile birlikte, daha sonra İttihat ve Terakkî Cemiyeti adını alacak olan İttihâd-ı Osmânî Cemiyeti’nin ilk kurucuları arasında yer aldı. 1895'te Göz hastalıkları ihtisası yaparken siyasi hareketlere karıştığı iddiasıyla tutuklandı ve Trablusgarp Hastanesinde çalışmak üzere sürgün edildi. 1897'de Avrupa’ya kaçtı. Cenevre’de, ilk sayısı 1 Kânunuevvel 1897’de yayımlanan Osmanlı mecmuasının yöneticileri arasında yer aldı ve derginin başyazarı oldu. Aynı zamanda, cemiyetin yayın organı olarak Mısır’da çıkan Kānûn-ı Esâsî ile Romanya’da yayımlanan Sadâ-yı Millet, Cenevre ve Londra’da neşredilen Kürdistan dergilerine “Bir Kürt” takma adı ile yazılar yazdı. Bir ara affa uğrayarak Viyana elçiliğinde doktorluk yaptı. Muhalif yazılarından dolayı gıyaben cezaya uğrayınca Cenevre’ye döndü. İlk sayısı 1 Eylül 1904 tarihini taşıyan İçtihat dergisini çıkarmaya başladı. 1905’te Kahire’ye gitti, 1911'de İstanbul’a döndü. Dergisi birkaç defa kapatıldı, kovuşturmaya uğradı, mahkûm oldu. Bu kapatılmalar sonrasında dergi değişik adlarla çıkmaya devam etti. 59. sayısı Cehd adıyla (1913) çıktıktan sonra pek çok sayı İşhad, İştihad, Âlem-i Ticâret ve Sanâyi isimleriyle yayımlandı. Ölümüne kadar dergideki etkinliğini, telif ve çeviri çalışmalarını sürdürdü. Olaylı bir cenaze töreninden sonra Merkezefendi Mezarlığı’na defnedildi.

1890'da Ludwig Büchner’in Kraft und Stoff adlı kitabının bir bölümünü Fizyolociya-i Tefekkür adıyla Türkçe’ye çevirdi. Félix Isnard, Karl Vogt, Ernest Haeckel ve Spencer’in tesiri altında kaldı, aynı tarihlerde Dimâğ (1890), Fizyolociya ve Hıfz-ı Sıhhat-i Dimâğ ve Melekât-ı Akliyye (1894) adlı kitaplarını yayımladı.

Şiirleri, yazıları ve çevirileri Âlem-i Ticâret ve Sanâyi, Âzad, Cehd, Genç Türk, Hak, Hetav-ı Kürd, İçtihad, İkdam, İşhad, İştihad, Jin, Kānûn-ı Esâsî (Mısır), Maârif, Musavver Cihan, Resimli Kitap, Roj-u Kürd, Sadâ-yı Millet (Romanya), Selâmet-i Umûmiyye, Sırât-ı Müstakîm, Şehbal, Türkiye, Yirminci Asır gibi dergi ve gazetelerde yayımlandı.

Abdullah Cevdet, otuz yılda 358 sayı çıkardığı İçtihat dergisindeki yazıları, şairliği, çevirileri ve altımıştan fazla yapıtıyla fikir hayatımızda yankılar yaratmış, dinsizlikle suçlanmış, tartışmalara yol açmıştır.

Siyaset ve fikir adamı yönüyle sivrilen, mücadeleci kişiliği ve çalışkanlığı ile kendine yer edinen Abdullah Cevdet’in şairliği kısmen gölgede kalmıştır. Şiir yazmaya Askeri Tıbbiye’de iken başladı, ilk şiir denemeleri aruzla, eski ve yeni nazım biçimleriyle yazılmış, Hâmit ve Naci tarzında şiirlerdir. Yine öğrencilik yıllarında birtakım fikir ve felsefe denemeleri yazdı. Bu arada Fransızca şiir kitapları da yayımladı. Karlıdağdan Ses ve Düşünen Musiki adlı kitaplarında, öncekilere göre daha lirik ve güçlü şiirleri yer alır. Mesleki yayınları da vardır. 

Yapıtları: Şiir: *Hiç, Mahmut Bey Mtb., İst.: 1307/ 1890 *Tuluat, Âlem Mtb., İst.: 1308/1891 *Ramazan Bahçesi, Kasbar Mtb., İst.: 1308/1891 *Türbe-i Masumiyet,  İstepan Mtb., İst.: 1308/1891 *Masumiyet, İstepan Mtb., İst.: 1311/1893 *Kahriyat, Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Mtb., Cenevre, 1315/1897 *Karlıdağdan Ses, İçtihat, İst.: 1931 *Düşünen Musiki, Milli Mecmua Mtb., İst.: 1932. 

Fransızca şiir: *Fièvre d ’ame, Paris-Viyana, 1901 *La Lyre Turque, Paris-Viyana, 1902 *Les Quatrains maudits et les Rêves orphelins, Librairie de la Plume, Paris, 1903 *Rafale de Parfums, Imp. Internationale, Cenevre, 1905 *Viola Semper Florens, Kahire, 1908. 

Diğer: *Mahkeme-i Kübra, Paris, 1895 *İki Emel, Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Mtb., Kahire, 1316/1898 (Giyom Tel çevirisine yazdığı önsöz) *Hadd-i Tedîb, Ahmet Rıza Bey’e Açık Mektup, Paris, 1903 *Fünun ve Felsefe ve Felsefe Sanihaları, 2. Bas. Matbaa-i İçtihat, Kahire: 1906 *Uyanınız! Uyanınız!, Matbaa-i İçtihat, Kahire: 1907 *Bir Hutbe: Hemşerilerime, Matbaa-i İçtihat, Kahire: 1909 *İstanbul’da Köpekler, Matbaa-i İçtihat, Kahire: 1909 *Yaşamak Korkusu, Matbaa-i Cihan, İst.: 1326/1910 *Cihan-ı İslama Dair Bir Nazar-ı Tarihi ve Felsefi, Necm-i İstiklal Mtb., İst.: 1922 *Mükemmel ve Resimli Adab-ı Muaşeret Rehberi, Yeni Mtb., İst. 1927. 

Çeviri: *Ludwig Büchner, Fizyolociya-i Tefekkür, Kraft und Stoff’un bir bölümü, 1890 *Ludwig Büchner, Goril, 1894 *Schiller, Giyom Tel, 1896 *V. Alfieri, İstibdat, 1899; V. Alfieri, Hükümdar ve Edebiyat, 1905 *Gustave Le Bon, Ruhü’l-akvam, 1907 *William Shakespeare, Hamlet, 1908 *William Shakespeare, Jül Sezar, 1908 *R. Dozy, Tarih-i İslamiyet, 1908 *W. Shakespeare, Makbet, 1909 *Ludwig Büchner, Fenn-i Ruh, 1911 *William Shakespeare, Kral Lir, 1912 *J. Weber, Asırların Panoraması yahut Tarih-i Kâinata Bir Nazar, 1913 *Gustave Le Bon, Dün ve Yarın: Asrımızın Nusûs-ı Felsefiyesi, 1914 *L. Byron, Şiyon Mahbusu, 1904 *Gustave Le Bon, Avrupa Harbinden Alınan Psikolociyai Dersler, 1918 *Rubaiyat-ı Hayyam ve Türkçeye Tercümeleri, 1914 *William Shakespeare, Antuan ve Kleopatra, 1921 *Dilmesti-i Mevlana ve Gazali’de Marifetullah, Rubaiyat-ı Gazali, Örfi’de Şiir ve İrfan, 1921 *Gustave Le Bon, İlm-i Ruh-i İçtimai, 1924 *Voltaire, Rahip Mesliye’nin Vasiyetnamesi Hakkında, 1924 *Baron Motono, Bir Zekâ-yı Feyyaz: Doktor Gustave Le Bon’un İlim ve Tefekkür Âleminde Gördüğü İş, 1925 *O. Buyse, Umumi ve Âli Amerika Terbiye Usulleri, 1925-1926 *J.-M Guyau, Terbiye ve Veraset, 1927 *J. Novicow, Harp ve Sözde İyilikler, 1927 *J. Meslier, Akl-ı Selim, 1928 *J.-M Guyau, Bir Filozofun Şiirleri, 1930 *Gustave Le Bon, Ameli Ruhiyat, 1931.

Kaynaklar: Necatigil, İsimler, 11; Kurdakul, Sözlük, 9-10; TBEA c. 1, 1. bas. 2001, 6-7/3. bas. 2010, 5-6; M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, İst., 1981; M. Şükrü Hanioğlu, “Abdullah Cevdet”, TDVİA, c. I, 1988, 90- 93; Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895- 1908, Ank., 1964, 162- 185; M. Orhan Okay, Büyük Türk Klasikleri, c. X, 296- 304; M. Orhan Okay, “Abdullah Cevdet”, TDEA, I, 11- 12; Ülken, 1966, I, 387- 405; İbnülemin, Şairler, I, 244- 247; Ergun, I, 211- 214; G. Tunalı- F. Alpkaya, “Dr. Abdullah Cevdet Bey’in Şiir Serüveni”, Gergedan, S. 4, Haziran 1987, 100- 102; Abdullah Uçman, “Abdullah Cevdet”, YYOA, I, 11- 12.