AYNÎ, MEHMET ALİ

 (1869, Serfiçe kasabası, Manastır - 29 Kasım 1945, İstanbul)

Yazar, düşün adamı. Babası Mehmed Necib Efendi, annesi Refika Hanım’dır. İlk öğrenimine Serfiçe’de başladı. Sekiz yaşındayken ailesiyle birlikte Selânik’e, oradan da İstanbul’a gitti. İstanbul’da bir süre Çiçekpazarı Rüşdiyesi’ne devam etti. Babasının ticaret maksadıyla Yemen’e gitmesi üzerine San‘a Askerî Rüşdiyesi’ne girdi. Ailesiyle tekrar İstanbul’a döndükten sonra Gülhane Askerî Rüşdiyesi’ni bitirdi. Yüksek tahsilini 1888'de Mekteb-i Mülkiyye’de tamamladı. Mülkiye’den mezun olduğu yıl Hariciye Nezâreti Şehbenderlik Kalemi’nde memurluk hayatına başladı. İstanbul Hukuk Mektebi’nde muallim yardımcılığı, Edirne İdâdîsi öğretmenliği, Dedeağaç İdâdîsi ve Halep Sultânîsi müdürlüğü, Diyarbakır Maarif müdürlüğü ve Maarif Nezâreti İstatistik Kalemi başkâtipliği görevlerinde bulundu. 1896-1913 arasında Kosova ve Kastamonu mektupçuluğu, Sinop mutasarrıf vekilliği, Taiz, Amâre, Balıkesir ve Lazkiye mutasarrıflığı ile Yanya ve Trabzon valiliği yaptı. Talat Paşa’nın emriyle emekliye sevkedildi. Aynı yıl devrin Maarif Nâzırı Şükrü Bey’in teklifi üzerine İstanbul Dârülfünunu’nda felsefe müderrisliğine başladı, kısa süre sonra bu görevinden ayrıldı. Ziya Gökalp’in, ısrarı üzerine 1914’te tekrar aynı göreve döndü. 1915’te Edebiyat Fakültesi Müderrisler Meclisi reisi, 1923’te Tedkīkat ve Te’lîfât-ı İslâmiyye Heyeti üyesi oldu. Dârülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası’nın yayınlanmasını sağladı; müderris Ahmed Naim Bey’le birlikte felsefe terimlerinin Türkçe karşılıklarını tespit çalışması yaptı. Üniversitede felsefe ve felsefe tarihi derslerinden başka Çamlıca Kız Lisesi’nde edebiyat, Medresetü’l-İrşâd ve İlâhiyat Fakültesi’nde tasavvuf tarihi, Harp Okulu’nda ahlâk felsefesi, Harp Akademisi’nde siyasî tarih, İslâm İlimleri Tetkik Enstitüsü’nde ordinaryüs profesör olarak dinler tarihi okuttu. 1935’te ikinci kez emekliye ayrıldı. sonra 1937’de İstanbul Kütüphaneleri Tasnif Komisyonu başkanlığı görevini üstlendi. Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi.

Yurt dışında düzenlenen bazı kongrelerde Türkiye’yi temsil etti. Eylül 1926’da Harvard Üniversitesi’nde toplanan Milletlerarası VI. Felsefe Kongresi ile Eylül 1930’da Oxford’da toplanan Milletlerarası VII. Felsefe Kongresi’ne katıldı ve bu kongrelerde birer tebliğ sundu. 1927’de İngiliz Felsefe Araştırmaları Enstitüsü, 1931’de Milletlerarası Felsefe Kongreleri Düzenleme Komitesi ve 1935’te Paris Asya Cemiyeti aslî üyeliklerine seçildi.

Yazı ve çevirileri Akşam, Cumhuriyet, Dârülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası, Fağfür, Hakka Doğru, Mahfil, Mihrâb, Millî Mecmua, Sebilürreşâd, Varide, Yenigün  gibi dergi ve gazetelerde yayımlandı.

Yapıtları: *Nazarî ve Amelî İstatistik, İst.: 1306 *Ma‘lûmât-ı Nâfia-i Fenniyye, Halep 1308 *Hüccetü’l-İslâm İmam Gazzâlî, Matbaa-i Âmire, İst.: 1327/1909 *Hükm-i Cumhur, İst.: 1327 *Târîh-i Felsefe, İst.: 1330 *Muallim-i Sânî Fârâbî, İst.: 1332/1914  *İntikād ve Mülâhazalar, İst. 1339/1923*Şeyh-i Ekber'i Niçin Severim?, İst.: 1339; yb. haz. İsmail Kara, Dergâh, İst.: 2020 *Reybîlik, Bedbinlik, Lâilâhîlik Nedir?, İst.: 1341 *Tasavvuf Tarihi, İst.: 1341/1922 *İbn-i Sina'da Tasavvuf, 1341/1922 *İsmâil Hakkı (Bursalı), Fransızca, Paris, 1923; Marifet B. İst.: 1944; yb.. haz. İsmail Dervişoğlu, Büyüyenay, İst.: 2013 *Hacı Bayrâm-ı Velî, İst.. 1343/1924; yb. Büyüyenay, İst.: 2016 *Darülfünun Tarihi, İst.: 1927; haz. Aykut Kazancıgil, Ketebe, İst.: 2021 *Türk Mantıkçıları, İst.: 1928 *Ahlâk Dersleri, İst.: 1930 *La Quintessence de la Philosophie d’ Ibn Arabī, "Şeyh-i Ekber’i Niçin Severim" adlı kitabın Ahmed Reşid Bey tarafından yapılan Fransızcaya çevirisi; Paris: 1935 *Demokrasi Nedir?, İst.: 1938 *Türk Ahlâkçıları, İst.: 1939; yb. Kitabevi, İst.: 1993 *Milliyetçilik, İst.: 1944; yb. Kurtuba, İst.: 2011 *Hatıralar, Yeditepe, İst.: 2009 **Hayat Nedir?, ?, yb. haz. İsmail Dervişoğlu, Büyüyenay, İst.: 2013 *İslamın Büyük Velisi Abdülkadir Geylani, Büyüyenay, İst.: 2016 *Küçük Tarih-i Umumi, haz. Metin Hasırcı, Akıl Fikir, 2017 *Dârü'l-Fünûn Tarih-i Felsefe Dersleri, Çizgi Ktb., Konya: 2017

 Çeviri: *Ernest  Lavisse, Küçük Umumî Tarih, Kastamonu: 1317 *Ch. Bourdel, İlim ve Felsefe, İst.: 1331/1913 *E. Ribeau Rûhiyat Dersleri, İst.: 1331/1913  

Hakkında Yazılan Kitap: *Abamüslim Akdemir, Mehmed Ali Ayni'nin Düşünce Dünyası, KB, Ank.: 1997

Hakkında Yazılan Tezler: H. Zahit Karaçam, "Mehmet Ali Ayni'nin Eğitim Felsefesi", YLT, Dan. Prof. Dr. İsmail Yakıt, Süleyman Demirel Üni. SBE Felsefe ve Din Bilimleri ABD, Isparta: 1998, 114 s.; Hale Yalman, Bir Türk Düşünürü Olarak Mehmet Ali Ayni'de Ahlak Meselesi", YLT, Dan. Dr. Öğr. Üyesi Ömer Faruk Erdem, Necmettin Erbakan Üni. SBE Felsefe ve Din Bilimleri ABD, Konya: 2019, 90 s.

Kaynaklar: Kurdakul, Sözlük, 109-110; Kenan Balkan ve diğ., “Profesör Mehmed Ali Ayni-Hayatı ve Eserleri”, İş Mecmuası, S. 32, İst.:1942, 254-280; Ali Kemali Aksüt, Profesör Mehmed Ali Aynî: Hayatı ve Eserleri, İst.: 1944; Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İst.: 1979, 293-297; İsmail Kara, Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi, İst.: 1987, II, 45-88; İsmail Arar, "Ayni, Mehmet Ali" TDVİA, c. 4, İst.: 1991, 273-275.

Hazırlayan: Şükrü Kırkağaç