A. KADİR

(16 Temmuz 1917, İstanbul – 1 Mart 1985, İstanbul)

      

Şair, yazar ve çevirmen. Asıl adı İbrahim Abdülkadir Meriçboyu’dur. İlk şiirleri 1930'da “Ali Karasu” imzasıyla yayımlandı.  Abdulkadir İbrahim ve A. Kadir imzalarını da kullandı. Bir alay kâtibinin oğluydu. Anne ve babasını küçük yaşta kaybetti. Açık, aydınlık titizlikle işlenmiş şiirleriyle 1940 kuşağı toplumcu şairleri arasında yer alan şair, çeviri çalışmalarıyla dünya şiirinin tanınmasına katkıda bulunmuştur.

1933'te Eyüp Ortaokulu’nu, 1936'da İstanbul Kuleli Askeri Lisesi'ni bitirdi. 1938'de Ankara Kara Harp Okulu son sınıfındayken zararlı yayınlar okuduğu ve Nâzım Hikmet’le tanıştığı gerekçesiyle tutuklandı ve on ay hapse mahkûm oldu, okuldan uzaklaştırıldı.

Ankara Cezaevi’nde aynı davadan birlikte yattığı Nâzım Hikmet’ten büyük ölçüde etkilendi ve toplumcu gerçekçi şiire yöneldi. Hapisten çıkınca er olarak 2,5 yıl askerlik yaptı. 1941'de İÜ Hukuk Fakültesi’ne girdi. Tan gazetesinde düzeltmen olarak çalıştı. Arkadaşlarıyla “Yürüyüş” dergisini çıkardı. Savaş karşıtı şiirlerini içeren ilk kitabı Tebliğ (1943) toplatılınca, sıkıyönetim tarafından İstanbul dışına sürgün edildi. Sürgünlüğü 1943-47 arasında Muğla, Balıkesir, Konya, Adana ve Kırşehir’de geçti. 1947'de İstanbul’a döndü ve bir bisküvi fabrikasında çalışmaya başladı. Çeşitli yayın evlerinde düzeltmenlik, çevirmenlik gibi işler yaptı. 1965'ten sonra şiir çevirileri ve kitaplarının yayımıyla uğraştı. 

Başlangıçta Faruk Nafiz Çamlıbel ile Necip Fazıl etkisinde şiirler yazdı, Nâzım Hikmet’in şiirleri ile karşılaşınca şiir ve dünya görüşünde önemli değişikler oldu. Bireysel dramı toplumsal sorunların birlikteliği içinde ele aldığı, Ses ve Yeni Edebiyat dergilerinde yayımlanan şiirlerinde Nâzım Hikmet’in etkisi belirgindir. 

Olgunluk dönemi şiirlerinde konuşma diline yakın bir dil kullandı, türküler, halk şiiri ve gelenekleri motiflerinden yararlandı. Savaş, yoksulluk, sürgünlük, hapislik acılarını yaşayan insanın duygularını, iyiye, doğruya, eşitliğe olan özlemini yalınlık, gerçeklik ve lirizmle yansıttı. Çarpıcı bitişler, yinelemeler, iç uyaklar ve ses uyumları belli başlı şiirsel biçimleri. 1940’lı yılların toplumsal gerçekçi şiirinin ortak temaları ve biçimleriyle, Orhan Veli kuşağının bazı söyleyiş özelliklerini kaynaştırarak sentezci bir şiire ulaştı. "A. Kadir'de dikkati çeken özelliklerinden biri 1940 kuşağı şiiri içinde şiiri en yalın imge düzenine indirgemesidir." (Hızlan)

Konularını toplum sorunlarından alan şiirleri ile çevirileri 1940-46 arasında Ses, Yeni Edebiyat (1940 /41), Yeni Ses (1941/43), Yürüyüş (1942/43), Yığın (1946), 1951-71 yılları arasında Yeryüzü (1951/52), Beraber (1952), Yeditepe (1952), Gelecek (1971), Yağmur ve Toprak, Dönem, Yeni Gerçek, 1975-85 yılları arasında Militan, Sanat Emeği, Su Şiir Seçkisi, Varlık, Yarına Doğru gibi dergilerde yayımlandı.

1955'te Abdülbaki Gölpınarlı ile Farsça aslından düzyazı olarak çevirdikleri Mevlâna’nın şiirlerini serbest nazma dökerek Bugünün Diliyle Mevlânâ, Azra Erhat ile birlikte yayımladıkları İlyada ve Odysseia çevirileri büyük ilgi gördü.  İkinci kitabı Hoş Geldin Halil İbrahim (1959) dönemin şiirsel eğilimlerinin dışında kalan şairin çizgisini değiştirmediğini gösterdi. Bunu Dört Pencere (1962) ve bütün şiirlerini topladığı Mutlu Olmak Varken (1968) izledi. Avrupa ve Üçüncü Dünya Ülkeleri şairlerinden tek başına ya da ortaklaşa yaptığı pek çok çeviriyi 3 ciltte Dünya Halk ve Demokrasi Şiirleri adı altında bir araya getirdi (1973–80). Doğu ve Batı şairlerinden tek başına ya da Asım Bezirci, Afşar Timuçin, S. Şalom, Gülen Fındıklı, Eray Canberk vd. ile birlikte çeviriler yaptı. 

Şiirleri üzerine geniş bir yorum Asım Bezirci'nin On Şair On Şiir (1971) kitabında, hakkında geniş bir kaynakça ise Gösteri dergisi, Nisan 1985 sayısındadır. Ölümünden sonra Gülen Aktaş, Afşar Timuçin, Aydın Hatipoğlu ve Eray Canberk tarafından A. Kadir (1989) adlı bir kitap yayınlandı. 

Ödül: 1959 Habip Edip Törehan Çeviri Ödülü'nü, 1961 TDK Çeviri Ödülü'nü, 1980 Türkiye Yazarlar Sendikası Hasan Ali Ediz Edebiyat Çeviri Ödülü'nü ve 1983'te Yazko Çeviri dergisi tarafından verilen Azra Erhat Üstün Hizmet Ödülü'nü aldı.

Yapıtları: Şiir: *Tebliğ, İst.: Sebat B., 1943 *Hoş Geldin Halil İbrahim, İst.: 1959 *Dört Pencere, İst.:  İstanbul Mtb., 1962 *Mutlu Olmak Varken, (ilk üç kitabına 45 şiir eklenerek) İst.: Fono Mtb., 1968 *Mutlu Olmak Varken, Bütün Şiirleri, İst.: Can, 1988.

Anı: *1938 Harb Okulu Olayı ve Nazım Hikmet, İst.: İstanbul Mtb., 1966.

Gezi: *Sovyet Rusya’da Onbeş Gün, İst.: Hilal Mtb., 1978.

Sadeleştirme ve Çeviri: *Bugünün Diliyle Mevlânâ, Abdülbaki Gölpınarlı ile; İst.: İstanbul Mtb., 1955 *Homeros, İlyada I-VI, Azra Erhat ile; İst.: Türkiye İş Bankası, 1958-1962 *Paul Eluard, Pierre Gamarra, Mevlânâ, Pablo Neruda, Guillevic, Robert Desnos, Hayyam, Bertolt Brecht ve Boris Vian, Asıl Adalet, 2. bas. İst.: Yeni Mtb., 1960 *Paul Eluard, Seçme Şiirler, Asım Bezirci ile; İst.: İstanbul Mtb., 1961 *Bugünün Diliyle Hayyam, İst.: İstanbul Mtb., 1964 *Tevfik Fikret, Eski Çağlar Tarihi, İst.: Cem-Zi Mtb., 1965 *Bugünün Diliyle Tevfik Fikret, İst.: Gün Mtb., 1967 *Homeros, Odysseia, Azra Erhat ile; İst.: Sander, 1970 *Bertolt Brecht, Halkın Ekmeği, Asım Bezirci ile; İst.: Haşmet Mtb., 1972 *Dünya Halk ve Demokrasi Şiirleri 3 cilt, İst.: Hilal Mtb., 1973-1975-1980 *Vietnam Şiiri, Afşar Timuçin ile; İst.: Hilal Mtb., 1973 *Filistin Şiiri, Afşar Timuçin ve Süleyman Salom ile; İst.: Hilal Mtb., 1974 *Portekiz Sömürgeleri Şiiri, Afşar Timuçin ile; İst.: Hilal Mtb., 1975 *Bertolt Brecht, Makinaların Türküsü, Gülen Fındıklı ile; İst.: Sanat Emeği, 1979 *Bertolt Brecht, Karanlık Zamanlar,  Gülen Fındıklı ile; İst.: Sanat Emeği, 1980 *T. Rozewichz, Utanmayın Gözyaşlarından, Gülen Fındıklı ile; İst.: Yazko, 1981 *Bu Rüzgârı Toplayın, Çeviri Şiirler; İst.: Örnek, 1983.

Hakkında Yazılan Tezler: Bergen Baygara Kalem, "Abdulkadir Meriçboyu'nun Şiirlerini Çözümleme ve Değerlendirme", YLT, Dan. Doç. Dr. Fatih Sakallı, Gazi Üni. SBE, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ank.: 2014, 148 s.

Hakkında Yazılan Kitaplar: *A. Kadir, haz. Gülen Aktaş, Afşar Timuçin, Aydın Hatipoğlu ve Eray Canberk, İst.: Gerçek Sanat, 1989.

Kaynaklar: TBEA c. I, 2001, 1-2/2010, 1-2; Kurdakul, Sözlük, 34-35; Necatigil, İsimler, 23; A. Kadir, 1938 Harp Okulu Olayı ve Nâzım Hikmet. İstanbul Mtb., İst.: 1967; A. Kadir, Mutlu Olmak Varken. Hilal Mtb., İst.: 1976; Gülen Aktaş Afşar Timuçin, Aydın Hatipoğlu ve Eray Canberk, A. Kadir, Gerçek Sanat, İst.: 1989; Doğan Hızlan, 1977/Kitaplar Kitabı, YKY, İst.: 1996, 17-18; Bergen Baygara Kalem, "Abdulkadir Meriçboyu'nun Şiirlerini Çözümleme ve Değerlendirme", YLT, Gazi Üni. SBE, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ank.: 2014; Tayfun Haykır, "Biyografik Eleştiri Bağlamında A. Kadir'in "Bir Kayısı Ağacı" Adlı Şiiri", Sosyal Bilimler Dergisi. 6 (37), 2019, 149-162; Özge Atasoy, "A. Kadir'in 'Bir Kayısı Ağacı' Şiirinin Ontolojik Analiz Yöntemiyle Çözümlenme Denemesi", Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, c. 5, S. 1, 2021, 569-590.

Hakkında Yazılan Yazılardan Alıntılar:

/  “Şiire Nazım Hikmet etkisinde başlamasına karşın, zamanla 1940 toplumcu, gerçekçi kuşağının özgün isimlerinden biri oldu. İçten bir anlatımla toplum sorunları ve yenik hayatların acılığını yansıttı.” Eray Canberk

Şiirlerinden Seçmeler:

BEŞİKTAŞ TRAMVAYI

Bahçemdeki dut ağacı

vurdu ince dallarıyla penceremin camına,

bir Beşiktaş tramvayı geldi aldı beni,

bir Beşiktaş tramvayı götürdü sana.

Çemberlitaş, Şehzadebaşı, Saraçhane.

Almışım parmaklarını ellerime,

Beşiktaş tramvayında giderim yane yane.

Terzi Adem, berber Ali,

dikimaneden Emine teyze

ve Makbule.

Üç sarışın birader,

Kapalıçarşı terlikçileri.

Bir küçücük simitçi çocuk,

levent bir hizmet eri.

Hep iyi insanlar bunlar.

Dert yüzü görmesinler.

Eksik olmasınlar.

Vatman ağabeyimiz de eksik olmasın.

Her akşam böyle götürsünler seni evine,

bir elinde gönlüm benim,

bir elimde sefertasın.

CİBALİ

Cibali dendi mi,

aklıma siz gelirsiniz, kadınlar

kiminizin beş çocuğu,

kiminizin nar gibi yanakları var.

Kiminiz kocasız kalmış,

kiminiz ihtiyar,

kiminiz daha körpe henüz.

Bana umulmadık,

eskimiş türküler düşündürür

siyah başörtüsü altında yüzünüz.

Parmaklarda tütün kokusu.

Tütün kokusu pazen entarilerde.

Biriniz ekmek alır fırından,

biriniz durmuş öksürüyor ilerde,

geçiyor bizim mahalleden biriniz.

Cibali dendi mi,

aklıma siz gelirsiniz, kadınlar.

Çarpık ayakkaplarınız gelir,

kahraman elleriniz

ÇİÇEKLERİ UMUDUMUZUN

Çok olun, çocuklar, çok olun,

yüzlerce olun, binlerce olun, onbinlerce.

Daha çok olun, daha çok olun,

yapraklar kadar, balıklar kadar çok olun.

Bu dünya ne tek tek yaşamakta,

bu dünya ne rakının, ne şarabın içinde,

bu dünya ne parada, ne pulda,

ne kalleşlikte, ne zulümde.

Bu dünya aşkın içinde, alın terinde.

Çok olun, çocuklar, çok olun,

el ele verin, çocuklar, el ele,

yaşayın dünyayı doya doya,

açın kapıları, camları güneşe,

ne yeise kapılın, ne korkuya,

çok olun, çocuklar, çok olun,

el ele verin, çocuklar, el ele.

Mutlu olmak varken bu dünyada,

geceler geldi dayandı kapımıza,

olduk acımızla sarmaş dolaş,

bekledik düşümüzle koyun koyuna.

Çok olun, çocuklar, çok olun,

yapraklar kadar, balıklar kadar çok olun,

el ele verin, çocuklar, el ele,

bütün gündüzler sizin olsun,

yaşayın dünyayı doya doya.

Çocuklar, çiçekleri umudumuzun.

İNSAN

İnsan kuş kanadında gelen yazı.

İnsan arı su, insan ak süt.

İnsan yemyeşil uzanan bahçe.

İnsan kum, insan çakıl taşı.

İnsan yiğit, insan dost, insan sevdalı.

İnsan kancık, insan ödlek, insan hergele.

İnsan kocaman, dağ gibi.

İnsan parmak kadar, küçücük.

İnsan alın teri, insan lokma, insan kan.

İnsan solucan, insan sülük.

İnsan kuş kanadında gelen yazı.

İnsan gül fidanında yanan konca.

İnsan umutların kapısı.

Hazırlayan: Şükrü Kırkağaç
*Güncelleme: 4 Haziran 2022.