ABDURRAHMAN SÂMİ PAŞA

ABDURRAHMAN SÂMİ PAŞA / (1206/1792, Trapoliçe/Mora - 1882, İstanbul),

Bürokrat, şair. Asıl ismi Abdurrahmân, mahlası Sâmî'dir. Osmanlı Devletinde 19. yüzyılın önemli devlet adamlarındandır. Osmanlı Devleti'nin ilk maarif (millî eğitim) bakanı olarak görev yaptı. Samipaşazade Sezai’nin ve Osmanlı Maarif vekillerinden Abdüllatif Suphi Paşa’nın babası, Türkiye millî eğitim bakanlarından Hamdullah Suphi Tanrıöver’in dedesidir.

Bazı kaynaklarda doğumunun 1209/1795 gösterilmesine karşın oğlu Basra valisi Abdurrahmân Hasan Bey, İbnü'l-Emin’e gönderdiği biyografisinde bunu 1206/1792 olarak tashih eder. Dedelerinden Abdullah Efendi, Halvetî tarikatının Mora’da dergâhını tesis eden Bursalı Abdullah Efendi’dir III. Ahmed devrinde ordu ile Mora'ya gitmiş, Trapoliçe'de tekke kurmuş bir aileye mensuptur. Babası, Mora'daki Cerrahi Tekkesi'nin şeyhi Necip Efendi'dir. Abdurrahman Sâmî, babasından ve devrin meşhur âlimlerinden, hususi muallimlerden ilim öğrendi ve iyi bir eğitim görerek yetişti. Arapça, Farsça, Fransızca, Yunanca, İbranice ve Latinceye vakıftı. Genç yaşta şiir yazmaya başladı.

Babası 1814'te çıkan Mora İsyanı sırasında öldü, ailesinin mal varlığına el konuldu, tekke kiliseye çevrildi. Trapoliçe'de ailesiyle mahsur kalan Abdurrahman Sami, Rum ileri gelenlerinin devreye girmesiyle Mısır'a gitmek için izin alabildi. Aile Mısır'a gitti ancak Sâmî, Bâkî ve Hayrullah Efendi'ler rehin olarak Trapoliçe'de kaldı.

Abdurrahman Sami, Mısır'da kısa sürede devlet kademelerinde kendine yer buldu. Mora Yarımadası'ndaki isyanı bastırmak için Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın oğlu Kavalalı İbrahim Paşa ile Mora'ya gönderildi. Mora’da esir kalan kardeşlerini kurtarıp Mısır'a getirdi. Kahire'de bir Cerrahi tekkesi kurdu. Mora isyanının sebeplerini kaleme aldı ve ödül olarak Bulak Matbaası müdürlüğüne getirildi. Mısır'a dönüşünde Mehmed Ali Paşa’nın divan muavinliğine tayin edildi. 1244/1829'da Mısır Vekâyi nazırlığı ve Meclis azalığı yaptı. 1246/1831'de Mısır kabinesinde Reis-i vükelâ oldu ve İstanbul'da Mirliva rütbesi verildi. 1254/1838 ve 1257/1841'de görevli olarak İstanbul'a birkaç defa gelip gitti. 1258/1843'te Feriklik rütbesine yükseltildi. Mısır'da hidivliğe I. Abbas'ın geçmesi üzerine Mısır'dan uzaklaştırıldı. 1849 yılında İstanbul'a geldi. Tırhala mutasarrıflığına tayin edildi. İki sene sonra da vezirlik payesi alıp Rumeli müfettişi oldu. Bosna, Trabzon, Vidin ve Edirne valiliği yaptı. 1272/1856'da Maarif Nezareti kurulunca ilk Maarif Nazırı oldu. 1273/1857'de ise Girit Valiliğine tayin edildi. Bir yıl süren Girit Valiliği sırasında Girit'te çıkan isyanları bastırmakla uğraşan Abdurrahman Sami Paşa 1859'da tekrar Maarif-i Umumiye Nazırlığı'na döndü. 25 Kasım 1861 tarihinde görevinden istifa etti.

1863'te Mısır'a gitti; Sultan Abdülaziz'in Mısır'ı ziyareti sırasında Meclis-i Vala azalığına atandı. Sultan Abülhamit tahta çıktığında Ayan Meclisi'nde üye oldu. 1284/1868'de Meclis-i Âlî'de görevlendirildi, Sultan Abdülhâmid Hân’ın tahta çıktığı ilk sene açılan Ayan Meclisi'nde aza oldu. 1877'de evinde istirahate çekildi. Taşkasap'ta aldığı konak ve Çamlıca'daki köşkü Ahmed Vefik Paşa, Ziya Paşa, Ali Suavi gibi kişilerin müdavimleri arasında yer aldığı edebi toplantılara sosyal ve siyasi meselelerin tartışıldığı toplantılara açıktı.

Devlete yaptığı hizmetlerden dolayı "İmtiyaz Nişanı" ile ödüllendirilen Abdurrahman Sami Paşa, 1882'de yaşamını yitirdi. Cenazesi II. Abdülhamit tarafından Sultan II. Mahmûd Hân türbesine defnettirildi.

Abdurrahman Sami Paşa divan edebiyatı geleneğinde ve tasavvuf etkisinde şiirler yazmış bir şairdir. Şiirlerini topladığı Dîvân-ı Sâmî dışında; Avrupa'nın gelişmesi, milliyet düşüncesinin yayılması gibi konuları işleyen "'Rumuz’ul-Hikem" (1870), mektuplarını ve bazı şiirlerini içeren "İnşa-yı Sami" (1873) ve İslam ahlakını anlatan "Kişveri'd-Derun" adlı kitabı bulunmaktadır. Kişveri'd-Derun, 1312/1894'te Trablusşamlı Abdullatîf Efendi tarafından Arapçaya çevrilerek yayımlandı.

Sâmî Paşa, Tanzimat döneminin yeni şiir anlayışını temsil eden şairlerindendir. Fuat Paşa’nın vefatı dolayısıyla yazdığı tarih manzumesi dil itibarıyla zorlamadan uzak, yalın bir söyleyişle dikkat çeker. Sâmî Paşa aynı zamanda münşi olarak da tanınmaktadır. Sâmî Paşa’nın mensur yazıları, Arapça-Farsça kelime ve tamlamalara çokça yer verilmiş, her cümlesi seçili, sanat yapma kaygısı taşıyan süslü nesir örnekleridir.

Hakkında Hazırlanan Tezler: Güler Güven, Sami Paşazâde Sezai ve Eserleri, Doktora Tezi, İÜEF, İst.: 1970; Süleyman Derin, “Abdurrahman Sami'nin Hayatı Eserleri ve Tefsir-i Fatiha-i Şerife Risalesi”, YLT, Dan. Doç. Dr. H. Kamil Yılmaz, Marmara Üni. SBE Felsefe ve Din Bilimleri ABD, İst.: 1993, 177 s.; Erdal Erdem, "Abdurrahman Sami Paşa ve Maarif-i Umumiye", YLT, Dan. Yrd. Doç. Dr. Turgut Subaşı, Sakarya Üni. SBE, 1998, 102 s.; Yusuf Gürdal, “Abdurrahmân Sâmî Paşa'nın Bazı Âsâr-ı Müntehabelerini Şâmil Mecmua (Metin ve inceleme)”, YLT, Dan.: Dr. Öğr. Üyesi Ahmet Yenikale, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üni. SBE Türk Dili ve Edebiyatı ABD, 2023, 172 s.

Hakkında Yazılan Kitaplar: *Prof. Dr. Beyhan Kesik, Abdurrahmân Sâmî Paşa ve Şiirleri (Dîvânçesi), Giresun: İKSAD, 2022

Yapıtları: *Kişver-i Derûn, İst.: Matbaa-i Âmire, 1287/1870,-71 *Sergüzeşt-i Sâmî, İst.: Resimli Gazete, ? *Letâyif-nâme, İst.: Münşeat-ı Azîziyye fî Âsâr-ı Osmâniyye adlı mecmua, ? *İnşâ-yı Sâmî, 1290/1873-74 *Rumûzü’l-Hikem, İst.: 1287/1871 *Şiirler [Dîvânçe]

Kaynaklar: Abdurrahmân Sâmî Paşa, Rumûzü’l-Hikem, İst.: 1287; Abdurrahmân Sâmî Paşa, İnşâ-yı Sâmî, İst.: 1290; A. Ferhan Oğuzkan, Samipaşazâde Sezai: Hayatı, Sanatı, Eserleri, İst.: 1954; Güzin Dino, “Samipaşazâde Sezai Bey’in Sergüzeşt İsimli Romanında Gerçekçiliğin Payı”, DTCFD, XII/1-2, 1954, s. 139-152; Fevziye Abdullah Tansel, “Sami Paşazâde Sezai”, TM, XIII, 1958, s. 1-30; Güler Güven, Sami Paşazâde Sezai ve Eserleri, Doktora Tezi, İÜEF, İst.: 1970; Mehmet Kaplan, Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar, İst.: 1976, I, s. 369-383; Zeynep Kerman, Sâmî Paşazâde Sezâî, KTB, Ank.: 1986; Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, "Sâmî Abdurrahman Paşa", c. 7, Dergâh, İst.: 1990; Yeni Rehber Ansiklopedisi, "Sâmi Paşa (Abdurrahman)", c. 17. İst.: Türkiye Gazetesi, 1994; "Abdurrahmân Sâmî", Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlı Ansiklopedisi, c. 2. YKY, İst.: 1999; Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri I-II-III., Haz: Mustafa Tatcı-Cemal Kurnaz, Bizim Büro Basımevi, Ank.: 2000; İbnü'l-Emin Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, Haz. İbrahim Baştuğ, Ankara: AKM, Ank.: 2002; Ahmet Ö. Evin, Türk Romanının Kökenleri ve Gelişimi (Çev. Osman Akınhay), İst: 2004, s. 197-215; Zeynep Kerman, “Sami Paşazâde Sezai”, Tanzimat Edebiyatı, Haz. İsmail Parlatır v.dğr., Ank.: 2006, s. 557-584; Nevin Gümüş, "Abdurrahman Sâmî Paşa’ya Ait Mensur Bir Letâif-Nâme". Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 31, 2012, s. 21-33; Zeynep Kerman, “Sezâi (Samipaşazâde)”, TDEA, VII, s. 562-563; TDVİA, c 36, İst.: 2009, s. 77-78; Turgut Subaşı, "Osmanlı Devleti’nin İlk Maârif Umûmiye Nazırı Abdurrahman Sami", Prof. Dr. Mevlüt Koyuncu'ya Armağan, (Haz.: Recep Yaşa-Haşim Şahin), Sakarya Üniversitesi, Sakarya: 2019; Prof. Dr. Beyhan Kesik, Abdurrahmân Sâmî Paşa ve Şiirleri (Dîvânçesi), Giresun: İKSAD, 2022

*Yayına Hazırlayan: Şükrü Kırkağaç

*21 Ocak 2025 tarihinde güncellendi.